Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

199 

 

Ģiə baxıĢlarına ço x yaxın olan  "batinilər" - is maililər təriqətinə aid edənlər də vardı. 

XI  əsrdə  yaĢamıĢ  məĢhur  filosof  imam  Əbu  Hamid  əl-Ğəzalı  batin ilərin  səkkiz 

ləqəbləri  sırasında  is maililər  və  qarmatla rla  yanaĢı,  xürrəmiləri,  babəkiləri, 

mü xəmmiriləri  də  sadalayır.  Elə  oradaca  batiniliy in  mənası  da  açılır:  Quranda  və 

hədislərdə  bütün  aĢkar  görünənlərin  gizli  (batini)  mənası  var;  zahirdə  olan  yalnız 

simvoldur,  gizlində  qalan  isə həqiqətə  iĢarədir;  gizlini  dərk  edənin  üzərindən  dini 

borclar  götürülür.  Xürrəmilərin  və  ya  xu rrəmd inilərin  təlimindən  bəhs  edən  əl-

Ğəzali  bu  etiqadda  olanların  da  öz  üzərlərindən  dini  qayda-qanunları,  borcları 

götürmək  cəhdində  olduqların ı,  Ģəhvət  və  ləzzətə  qapıldıq larını,  haram-halal 

bilməd iklərin i göstərir. Onun fikrincə belələrinin məqsədi dini qayda-qanunu məhv 

etmək, d inin adın ı batırmaq, din in əsaslarından uzaqlaĢ maqdır.

 

Babək  hərəkatın ın  müasiri,  ərəb  alimi  Əbu  Hənifə  əd-Dinəvəri  (895-ci 

ildə  vəfat  edib)  hələ  o  zaman lar  Babəkin  əsli  və  təlimi  haqqında  mü xtəlif  rəylər 

olduğunu göstərirdi. 

Həmin  rəylərin  müqayisəsi  belə  bir  qənaətə  gətirir  ki,  Babəkin  baĢçılıq  

etdiyi  xü rrəmilər-babəkilər  öz  ideya  və  əməlləri  ilə  ifrat  Ģiəçilərə  və  batinilərə 

yaxınlaĢan  xürrəmdin ilərdən fərq li olaraq əsası  məzdəkiliklə bağlı yeni d ini görüĢ 

yaratmıĢ, yalnız ərəblərin hakimiyyətlərinə qarĢı deyil, onların təbliğ etdikləri və o 

dövrdə  Azərbaycanda  hələ  tam  mənimsənilməyən  ideologiyalarına  qarĢı  da 

çıxmıĢdılar. 

Dövrün qaynaqlarından gətirilən aĢağıdakı faktlar " irançılığın" dirçəlməyə 

baĢladığı  bu  dövrdə  öz  müsəlman  Həsən  adını  bəlkə  də  ilk  Sasani  hökmdarı 

ƏrdəĢirin  atası  mobed  Papakın  ad ı  ilə  əvəz  etmiĢ  Babəkin  baĢçılıq  etdiyi 

xü rrəmilər  hərəkatının  ideolo ji  baxımdan  dövrün  bütün  Ģiəçilik  hərəkatlarından 

fərqləndiy ini  göstərir:  1.  MəĢhur  ərəb  alimi  Ġbn  ən-Nədim  (X  əsr)  yazırd ı  ki, 

xü rrəmilər  mənĢələrinə  görə  məcusdurlar  (yəni  atəĢpərəstdirlər);  onun  dediyinə 

görə, Babək iddia edirdi ki, o, Allahdır. Yenə də onun yazdığına görə, ruhunun Babəkin 

bədəninə  keçəcəyini vəsiyyət edən  Cavidan öz  ardıcıllarına belə  deyirdi: "Babək  sizin 

üçün  elə  iĢlər  görəcək  ki,  ondan  əvvəl  heç  kəs  onu  görməyib  və  ondan  sonra  da 

görməyəcək.  O,  torpaqlar  ələ  keçirəcək,  zalımları  məhv  edəcək,  məzdəkiliyi 

dirçəldəcəkdir".  2.  Orta  əsr  ərəb  alimi  Əbu  Mənsur  əl-Bağdadinin  yazdığına  görə, 

"babəkilər  öz  dinlərinin  meydana  gəlməsini  ġirvin  adlı  əmirə  isnad  verirlər  ki,  o  da 

islamdan  əvvəl  olmuĢdur...  Onlar  iddia  edirlər  ki,  Məhəmməd  və  digər 

peyğəmbərlərə  n isbətən  ġirvin  daha  ləyaqətli  idi.  Onlar  dağda  müsəlmanlar  üçün 

məscid tikmiĢlər, öz uĢaqlarına Quranı öyrədir, lakin gizlicə namaz qılmır,  oruc tutmur, 

kafirlərə  qarĢı  cihadı  məcburi  bilmirlər....  Məzyərin  ardıcılları  ...  zahirdə  islama 

pərəstiĢ edir, batində isə onu istəmədiklərini gizləyirlər". Batinilərin dini təbliğinin ilk 

dəfə  xəlifə  əl-Məmunun  dövründə  meydana  çıxdığını  göstərən  bu  tarixçi  də 

"məzdəkilərin dini təlimini qəbul etmiĢ xürrəmilərin... batinilərlə  əlbir olduğunu" qeyd 

edir.  3.  Xürrəmdinilərlə  batinilərin  əlaqəsindən  bəhs  edən  Nizamülmülk  yazırdı: 

"Xürrəmdinilər və batinilər bir-birlərinə yaxındırlar, nə yolla olursa - olsun, islamı yox 

---

200 

 

etmək istəyirlər. Bu azmıĢlar adamları tora salmaq məqsədilə zahirən peyğəmbər ə. s. 

nəslinə  sevgilərini  göstərirlər,  güc  toplayıb  adamları  ələ  aldıqdan  sonra  isə  Ģəriəti 

məhv  etməyə  çalıĢırlar.  Onlar  peyğəmbər  nəslinin  düĢmənləridir,  heç  kəsə  ürəkləri 

yanmır, kafirlər arasında onlar qədər zalımı yoxdur. Bir-birlərinə isə əl tuturlar". 4. Öz 

əsərində  Babəkin  Bizans  imperatoru  Feofilə  olan  məktubunun  surətini  verən  ərəb 

tarixçisi  ət-Təbəri  yazırdı:  "Mən  (yəni  Babək  -  N. V.)  həqiqətdə  xristian oğluyam  və 

gizlicə  xristianlığa  sitayiĢ  edirəm.  Mən  bütün  tərəfdarlarımı  məcbur  edəcəyəm  ki, 

xristianlığı  qəbul  etsinlər.  Lakin  onlara  demək  olmaz  ki,  bu  saat bu  dini  qəbul  edin, 

çünki mən bilirəm, onlar rədd edərlər. Mənim indiki dinim onların xoĢuna gəlir, çünki 

bu  din  onları  islam  dinindən  ayırır.  Mən  ərəblərə  qələbə  çalandan  sonra  onların 

hamısı, hətta xəlifə də mənim dinimi qəbul edəcək və göstərəcəyim yol ilə gedəcəklər. 

Məhz  o  zaman  onları  xristianlığa dəvət edəcəyik, onlar  da  xristian  olacaqlar".  5.  Əbu 

Tahir əl-Məqdisi "Babək üzərində qələbəni ən böyük bir qələbə" hesab edir, "onun əsir 

alındığı  günü  müsəlmanların  bayram  günü" sayır  və  beləliklə  də  "kafir"  Babəki  və 

xü rrəmiləri  müsəlman lardan  ayırır.  6.  Eyni  fikir  Nizamü lmülkdə  də  öz  əksini 

tapmıĢdır: "Əl-Mütəsimin üç qələbəsi oldu; hər üçü islamı Ģöhrətləndirird i: b irinci 

qələbə  -  Rum  üzərində,  ikinci  qələbə  -  Babək  üzərində,  üçüncü  qələbə 

Təbəristandan olan Məzyər Gavur üzərində oldu. Bu qələbələrdən biri belə baĢ tut -

masaydı, islam - məhv olardı". 

Orta  əsr  müəllifləri  " xürrəm"  terminin in  mənĢəyini  izah  etməyə  cəhd 

göstərmiĢlər.  Hələ  əl-Məsudi,  Yaqut  və  b.  bu  adı  Ərdəbil  yaxın lığ ında  yerləĢən 

Xürrəm  kəndi  ilə  əlaqələndirird ilər.  Digər  müəlliflər  (  məsələn,  əs -Səmani)  belə 

hesab  edirdilər  ki,  xü rrəm  ad ı  həmin  adamlara  halal-haram  bilməd ikləri,  Ģərab 

içməyi,  qadınlarla  əylənməy i  xoĢladıqları,  ümu miyyətlə  fayda  və  ləzzət  verən  hər 

Ģeyi xey irxah əməl hesab etdikləri üçün verilib. "Xür-rəm"in ərəb sözü olmadığ ını 

qeyd edən Əbu-1-Fərəc  Ġbn əl-Cavzi, onun insanın zövqünü oxĢayan xoĢagələn və 

maraqlı  Ģeyləri  ifadə  etmək  üçün  iĢlədildiyin i  bildirir.  Onun  açımına  görə  bu  söz 

insanın  hər  hansı  bir  ləzzətə,  ehtirasa  meyilli  o lduğunu,  cəmiyyətdəki  əxlaq 

norma larına biganəliyin i, d ini qanunları ta ma milə  pozduğunu göstərir. Ġbn ə l-Əsir 

isə  xürrəmi adının onlara "anaları, bacıları və q ızları ilə arvadları  kimi yaĢadıqları 

üçün" verild iyini iddia edir. 

Onu  da  qeyd  edək  ki,  bu  cür  haqsız  baxıĢlar  xürrəmiləri  baĢdan-baĢa 

günah iĢlətməkdə və əxlaqsızlıqda ittiham edən bəzi  müasir tədqiqatçılar (G.Vayl, 

Y.Manandyan, 

G.Flügel, 

V.Myur,  Ġ.Velhauzen  və  b.)  tərəfindən  də 

dəstəklən miĢdir.  "Xürrəm"  sözünün  heç  bir  əsas  olmadan  yalnız  zahiri  mənasına 

görə  (farsca  "Ģad,  xürrəm" )  yozan  araĢdırıcılar  həmin  sözün  tarixi  və  etimo lo ji 

köklərinə  varmamıĢlar.  Bir  sıra  tədqiqatçılar  isə  (məsələn,  Həsən  Ġbrahim  Həsən) 

xəlifə  və  onun  ətrafının  mənəvi  saflığın ı  və  qüsursuzluğunu  nümayiĢ  etdirmək, 

tarix  qarĢısında  onlara  bəraət  qazandırmaq  üçün  Xilafət in  bütün  əleyhdarlarına,  o 

cümlədən Babəkə və  xü rrəmilərə qara yaxır, belələrini po zğunlu qda və əyyaĢlıqda 

ittiha m edirdilər. Azə rbaycanda Xürrə milə r hərəkat ının son araĢdırıcılarından olan 

---