Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

197 

 

Beyləqana  qayıdıb,  bu  Ģəhərdə  möhkəmlənən  Əbu  Müslimə  qarĢı  otuz  min lik 

əsgəri  olan  üç  ordu  göndərilir.  Yəhya  əl-HəraĢi  və  Yəzid  ibn  Məzyəd  əĢ-

ġeybaninin baĢçılıq etdikləri bu ordular hər tərəfdən Əbu Müslimə hücu m edirlər. 

Lakin  qaynaqdakı  məlu mata  görə,  hücum  ərəfəsində  Əbu  Müslim  ölür.  Onun 

yerini  tutmuĢ  beyləqanlı  əs-Səkin  ibn  Musa  ibn  Hayyan  döyüĢdə  məğlub  edilir, 

onun  oğlu  Xəlil  əsir  düĢür.  Ço x  keçmədən  Yəzid  ibn  Məzyədin  baĢçılıq  etdiyi 

qoĢun üsyançıların son hücumunu da dəf edir.  

VIII yüzilin son illərində Harun ər-RəĢid Azərbaycan və Ərminiyəyə Səid  

ibn Səlm ibn Quteybə əl-Bəhilin i vali təyin edir. Səidin ilk tədbirlərindən biri cizyə 

verməkdən  imtina  edərək,  vergi  məmurlarının  b ir  h issəsini  qıran,  qalanını  isə 

Ģəhərdən  qovlayan  dərbəndlilərin  q iyamına  cavab  olaraq,  Dərbənd  ha kimi  Nəcm 

ibn  HaĢimi  zindana  saldırmaq,  sonra  isə  boynunu  vurdurmaq  oldu.  Nəcmin  oğlu, 

dərbəndlilərə  qah mar  çıxan  Həyyun  bu  tədbirlərin  müqabilində  Səid in 

Dərbənddəki  məmuruna  qarĢı  eyni  cəzanı  tətbiq  edir.  Səid  qoĢununu üsyan  etmiĢ 

Dərbəndə  yönəldir.  Dərbənd  hakiminin  oğlu  isə  Xəzər  xaqanını  köməyə  çağırır. 

Mənbələrin təsdiq etdiyinə görə, bu münasibətlə Arrana hücum etmiĢ  xəzərlər, burada 

qaldıqları 70 gün ərzində ölkəni dağıdaraq, yüz  min əsirlə geri dönürlər. 

 

 

 

 

 

 

§ 4. ABBASĠLƏRƏ QARġI DĠNĠ-SĠYASĠ 

HƏRƏKATIN GENĠġLƏNMƏSĠ. XÜRRƏMĠLƏR VƏ 

XÜRRƏMDĠNĠLƏR

 

 

Xəlifə  əl-Mehdinin  dövründən  baĢlayaraq,  Əli  tərəfdarları  ilə  Abbasilər 

arasında  qəti  hədd  qoyuldu,  rəsmi  ideologiya  olan  sünniliyə  qarĢı  mübarizədə  ona 

mü xalif olan Ģiə hərəkatı daha da fəallaĢdı, bu hərəkatın zəminində bir çox təriqətlər 

(həsənilər, zeydilər, cəfərilər, ismaililər, ifratçılar və b.) meydana gəldi, Ģiə dini-siyasi 

ehkamlar  sistemi  formalaĢdı.  Ġlk  vaxtlar  xəlifənin  "kafir,  zındıq"  siyahısına  düĢmüĢ 

Əbu Müslim  Xorasani  tərəfdarları  bu  mübarizədə daha  fəal  iĢtirak  edirdilər.  Orta  əsr 

müsəlman  ilahiyyatçılarının "ifratçı"  ("ğali", cəmdə "ğulat") Ģiələrdən

1

 hesab etdikləri 

"əbumüslimiyyə"  təriqətinin  ardıcılları  əvvəllər  "ravəndilər"  adlandırılan  Ģiə 

Abbasilərə mənsub olsalar da, Əbu Müslim öldürüldükdən sonra (təqribən 760-cı ildə)  

 

1

 M üsəlman ilahiyyatçılarının fikrincə, Əli və onun nəslini ilahiləĢdirənlər " ifrat" 

Ģiə təriqətlərinə mənsub idilər; onların təbliğ etdikləri ideyaların araĢdırılması  göstərir  ki, bu 

ideyalar  haqq  dini  ilə  bir  araya  sığmır  və  buna  görə  də  Allahın  birliyini,  M əhəmmədin 

peyğəmbərliyini tanımağı əsas Ģüar edən islamı əslində inkar etmiĢ olur.  

---

198 

 

onlardan ayrılaraq müstəqil təriqət təĢkil etmiĢdilər. 

Ortaçağ  ərəb  alimlərinin  (ən-Naubaxti,  əl-Bağdadi,  əĢ-ġəhrəstani  və  b.) 

məlu matına  görə, bu təriqətin  ardıcılları  Əbu  Müslimin  ölümünü  inkar edir, onu diri 

sayır, haramı halal bilir, bütün dini borclardan imtina edir, imanı yalnız imamı (yəni Əbu 

Müslimi) tanımaqda görürdülər. Maraqlı burasıdır ki, bəzi müsəlman ilahiyyatçıları (ən-

Naubaxti)  ifratçı  Ģiə  təriqətlərini,  o  cümlədən  "əbu-müslimiyə"  ardıcılların  ümumi 

"xürrəmdini"  adı  altında  birləĢdirirdilər.  Ən-Naubaxti  hətta  Azərbaycan 

üsyançılarının baĢçısı Babəki və onun xürrəmi silahdaĢlarını da ifratçı Ģiə birliyi kimi 

təqdim etdiy i xü rrəmd inilərə aid ed irdi. 

Qeyd etməliyik ki, Abbasilərin qələbəsinə gətirib çıxaran 747-750-ci illər Əbu 

Müslim üsyanı müxtəlif dinlərə etiqad edən, lakin eyni məqsədə - Əməvi üsul-idarəsini 

devirməyə  xidmət  edənləri  birləĢdirmiĢdi;  üsyançılar  arasında  mü xtəlif  Ģiə  və  sünni 

təriqətlərinə  mənsub  müsəlmanlar,  eləcə  də  atəĢpərəstlik  ideyalarını  təbliğ  edən 

xürrəmilər,  məzdəkilər  və  baĢqaları  da  vardı.  Bütün  bu  qüvvələrdən  istifadə  edən 

Abbasilər  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  öz  əvvəlki  havadarlarından  yaxa  qurtarmağa 

çalıĢdılar. Yeni sülalə ilə əvvəlkində ciddi bir fərq görməyən, eləcə də heç bir imtiyaz 

qazanmayan sıravi  üsyançıların səbir  kasası  Əbu  Müslimin  qətli  ilə  son həddini  aĢdı. 

Əməvilərə qarĢı siyrilmiĢ qılıncın ağzı Abbasilərə tərəf çevrildi. Beləliklə, hakim sülalə 

ilə mübarizə səhnəsinə etiqadları ayrı da olsa, məqsədləri yaxın olan təriqətlər atıldılar. 

Elə  buna görə də  müsəlman  müəllifləri  ideya  baxımından yaxınlaĢmıĢ  bu  təriqətləri 

sadəcə olaraq bir-birinə qarıĢdırır, onları gah  xürrəmi, gah  məzdəki adlandırır, bəzi 

hallarda ifrat Ģiə təriqətlərinə aid edirdilər. Mənbələr Abbasilərin dövründə Ġran və b. 

yerlərdə mü xtəlif atəĢpərəst -  məzdəki təriqətlərinin  fəaliyyət göstərdiklərini təsdiq 

edir.  Ġbn  ən-Nədim  (X  əsr)  xürrəmiləri  atəĢpərəst  müxəmmirilərə

1

  -məzdəkilərə  və 

babəkilərə  ayırır.  Əl-Bağdadi  də  islamaqədərki  xürrəmiləri  məzdəkilər,  islam  dövrü 

xürrəmilərini  isə  xürrəmdinilər  adlandıraraq, sonuncuların ümumi  adları  mü xəmmirə 

olan babəkilərə və məzyərilərə ayrıldıqlarını bildirir.  

ƏĢ-ġəhrəstani ifrat Ģiəçi kimi  xarakterizə etdiyi, eyni ehkamlara  riayət edən 

bu  təriqətçilərin  Ġsfahanda  xürrəmilər  və  kuzilər,  Reydə  məzdəkilər  və  sunbadilər, 

Azərbaycanda  bir  yerdə  dakulilər,  baĢqa  yerdə  mü xəmmirilər,  Mavarannəhrdə 

mübayyidilər  kimi tanındıqlarını bildirir. Ġslam dövrü məzdəkilərinin tarixi ilə  xüsusi 

məĢğul olmuĢ Ġ.P.PetruĢevskinin fikrincə, burada söhbət yaxın ideologiyası və sosial 

proqramı olan qohum təriqətlər qrupundan gedir; buna görə də eyni təriqətlərin bəzən 

xürrəmi,  bəzən  məzdəki  hesab  edilməsi  heç  də  təəccüb  doğurmur.  Onun  rəyinə 

görə,  burada  erkən  məzdəkilik  inamları  ilə  "ifrat"  Ģiə  ideyalarının  birləĢməsindən 

yaranmıĢ ümu mi məzdəki-xü rrəmi tipli təriqətlərdən danıĢmaq olar. 

Qeyd edilməlid ir  ki,  xü rrəmiləri və  xürrəmd iniləri  ifrat Ģiə təriqətləri kimi 

qiymətləndirən müsəlman filosofları içərisində bu təriqətlərin ard ıcıllarını " ifrat"

 

 

1

 Əli ibn əl-Məhəmməd ibn əl-Fəxrinin  izahına görə miixəınmir ləqəbinin iki açımı 

var:  1)  qırmızı  rəngli  paltar  geyindikləri,  2)  öz  müxaliflərini  uzunqulaq  (xəmir) 

adlandırdıqları üçün. 

---