Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

195 

 

RəĢid...  Yusif  ibn  RəĢid  əs-Suləmini  [Arran  hakimi]  təyin  etdi,  o  isə  ölkəyə  niza-

rilərdən  (yəni Ģima llılardan  -  N.V.)  köçürtdü; buna  görə onun  hakimliyi  dövründə 

[Ģimal  ərəblərinin]  sayı  xey li  artdı.  Ondan  sonra  ər-RəĢid,  Yəzid  ibn  Məzyəd  əĢ-

ġeybanini  [hakim]  təyin  etdi.  O da  hər  yerdən bura  rəbiiləri  köçürtdü, odur  ki,  indi 

onlar  Arranda  olan  ərəblərin  əksəriyyətini  təĢkil  edirlər.  Ondan  (Yəzid dən)  sonra 

Zeyd ibn Xəttab əl-Ədəvinin nəslindən olan Əbu əl-Kəbir ibn Əbd əl-Həmid hakim 

təyin olundu, o da diyar mudar əhlindən bir dəstə ilə oraya yollandı". 

Beləliklə,  ço x  keçmədən  Azərbaycanda  Ərəbistan  yarımadasının  hər 

yerindən mü xtəlif tayfa və qəbilələrdən olan ərəblər  məskunlaĢdı. Öz vətənlərində 

bir-b irlərinə  qarĢı  çox  da  mehriban  olmayan  bu  tayfalar  köhnə   ədavətlərini  özlə ri 

ilə  yeni  məskənləri  Azərbaycana  da  gətirdilər,  burada  da,  indi?  özgə  torpağı 

üstündə  hərc-mərcliklərin i  davam  etdirdilər.  Mənbələrin  məlu matına  görə,  bu 

qarĢıdurmaya  yalnız  Yəzid  ibn  Məzyəd  əĢ -ġeybaninin  hakimliyi  dövründə  son 

qoyuldu.  Onun gördüyü tədbirlər  nəticəsində "əhali  sakitləĢdi,  qanun -qayda bərpa 

edildi, niza rilər yə mənilərlə bərabərləĢdirild i". 

Abbasilərin  Xilafət  taxtına  sahib  olması  islam  dünyasında  böyük 

dəyiĢikliklərə səbəb oldu. Peyğəmbər nəslin in bu budağının qələbəsi həmin nəslin 

hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  aparan  digər  budağını  -  Əli  tərəfdarlarını  onlardan 

tamamilə  ayırdı.  Bu  zamandan  etibarən,  soy  kökləri  ilə  peyğəmbər  xanədanına 

bağlı  olan  Abbas  və  Əli  oğulları  biri  digərlərinə  düĢmən  kəsildilər.  Artıq  ikinci 

Abbasi  xə lifəsi  ə l-Mənsurun  dövründə  Əli  və  Fatimə  nəslinin,  xüsusilə  xəlifə liyə 

namizədliyi irəli sürülmüĢ Həsən tərəfdən olan nümayəndələrin i açıq surətdə təqib, 

hətta  edam  etməyə  baĢladılar.  Öz  hakimiyyətinin  qanuniliy ini  əsaslandırmağa 

çalıĢan  yeni  sülalə  ilə  hakimiyyət  iddiasında  olan  müxalif  qüvvələr,  xüsusilə 

Ələv ilər  arasında  ideoloji  mübarizə  fəallaĢdı.  755-ci  ildə  Abbasilər  sülaləsini 

hakimiyyətə  gətirmiĢ  Əbu  Müslim  Xorasaninin  xəlifə  əl-Mənsurun  əmri  ilə  qətlə 

yetirilməsi hakim süla lə  ilə   mü xa lif qüvvələr arasında yaran mıĢ uçuru mu daha da 

dərinləĢdirdi.  Əbu Müslimi yalnız dövlət hakimiyyəti nümayəndəsi deyil, eləcə də 

özlərin in  müəllimi hesab edən mü xtəlif  məzhəb baĢçıları Abbasilərə qarĢı çıxd ılar. 

Maraqlıd ır  ki,  bu  çıxıĢ larda  Xilafətin  Ģərq  vilayətlərin in  müsəlman-Ģiə  əhalisi  ilə 

yanaĢı  atəĢpərəst  iranlı  və  azərbaycanlılar  da  iĢtirak  edird ilər.  755-ci  ildə  NiĢapur 

Ģəhərinin  rəisi,  müsəlman  mənbələrinin  gavur  (kafir)  adlandırdıqları  atəĢ pərəst 

Sumbatın  (Sunbadın)  baĢçılığı  ilə  Xorasandan  tutmuĢ  Azərbaycanadək  geniĢ  bir 

ərazidə yayılan üsyanın baĢlanması  məhz Əbu Müslimin edamı ilə  bağlı o ldu. Ət-

Təbərinin  məlu matına  görə,  tez  bir  zamanda  NiĢapuru,  Ku misi  və  Reyi  ələ 

keçirmiĢ, "Firu z  isbahbed" adını qəbul etmiĢ, Ġbn əl-Əsirin qeydinə əsasən "xarici" 

təriqətlərinə  mənsub  olmuĢ  bu  atəĢpərəst,  Nizamülmülkün  verdiyi  xəbərə  görə, 

bilavasitə  xürrəmdinilərlə  bağlı  idi.  Onun  yazdığına  görə,  hələ  Məzdəkin  arvadı 

Xürrəmənin  vasitəsilə  məzdəkiliyi  qəbul  etmiĢ  və  adamların  xürrəmdinilər  adlandırdığı 

"gavurlar"  o  za mandan  bəri  öz  dinlərini  açıq  nümayiĢ  etdirmək  üçün  münasib  vaxt 

gözləyirdilər. Əbu Müslimin  Bağdadda öldürülməsi həmin  vaxtın yetiĢdiyini göstərdi. 

---

196 

 

Müəllif, Sunbadın baĢçılıq etdiyi üsyançılar arasında Ġmam Hüseynin nəvəsi Zeyd ibn 

Əlinin  baĢçılıq  etdiyi  rafidilərin,  digər  Ģiə  təriqətlərindən  müĢəbbihilərin,  eləcə  də 

məzdəkilərin olduğunu qeyd edir. Əbu Müslimi allahın elçisi  adlandıran Sunbad onun 

yenidən  Məzdəklə  birlikdə  qayıdacağını  elan  edir,  Abbasiləri  məhv  etmək  məqsədilə 

yığıĢmıĢ  bu  müxtəlif  etiqadlı  adamların  qəlbinə  yol  tapmağa  çalıĢır,  xürrəmdinilərə 

"Məzdək Ģiə olub, ona görə Ģiələrlə əlbir olun, Əbu Müslimin qanını  alın",  -  deyir.  On 

minlik  xəlifə  qoĢunu  özəyi  xürrəmd inilərdən  olan və  cəmi  70  gün davam  edən bu 

üsyanı  amansızlıqla  yatırdı,  üsyançıların  çoxunu,  o  cümlədən  Sunbadın özünü  məhv 

etdi. 

Vergi yükünün ağırlığı,  xəzərlərin 763-cü ildə yenidən baĢlanan hücumları 

əhalinin güzəranını daha da pisləĢdirmiĢ, üsyan və çıxıĢların sayını artırmıĢdı. Xəlifə əl-

Mənsurun  oğlu  əl-Mehdi  dövründə  (775  -  785)  siyasi  vəziyyət  xeyli  gərginləĢdi. 

Vəziyyətin bu həddə yetiĢməsində xəlifənin din sahəsində irəli sürdüyü yeni görüĢ və 

təlimatların rolu da az olmadı. Hakimiyyətin Əli övladlarına (o cümlədən, Əlinin oğlu 

Məhəmməd  əl-Hənəfi  və  nəvəsi  Əbu  HaĢimə)  deyil,  peyğəmbərin  əmisi  əl-Abbasın 

nəslinə keçməsinin qanuniliyini irəli sürən əl-Mehdi, bu addımı  ilə Abbasilərin hərbi-

siyasi  qələbəsini  ideoloji  baxımdan  möhkəmləndirməyə  çalıĢır,  bu  sülalənin 

ələvilərə qarĢı yönəldilmiĢ siyasətini davam etdirirdi. ġiə qaynaqları əl-Mehdinin "əl-

Abbas [Məhəmmədin] əmisi, onun varisi və ən yaxın qohumu olub, Əbu Bəkr, Ömər, 

Osman,  Əli  və  sonrakı  xəlifələr  iĢğalçı  qəsbkarlardır..."  sözlərini  xüsusi  qeyd  edir. 

Bununla  əl-Mehdi  peyğəmbərdən sonra  Abbas nəslinin birbaĢa qanuni varis olduğunu 

sübut  etməyə  çalıĢırdı.  Onun  tələbi  ilə  mövcud  "kafir"  (zındıq)  təriqətlərin  siyahısı 

tutuldu, onlara qarĢı "ciddi tədbirlər görüldü", kafirlərin təqibi üçün "sahib əz-zənadiq" 

və  ya  "arif  əz-zənadiq"  adlı  yeni  rəsmi  vəzifə  təsis   edildi.  Bütün  bu  tədbirlərdə 

daha  çox  siyasi  məqsədlər  güdən  xəlifə  əl-Mehdi  tərtib  edilən  "kafir"  siyahılarına 

onun  hakimiyyəti  üçün  təhlükə  ola  b iləcək  siyasi  əleyhdarların ın  və  onların 

mənsub olduqları d ini təriqətlərin ad larını daxil etmiĢdi.  

Xəlifən in  bu  qərarı  ideoloji  mübarizənin  fəallaĢmasına,  hakimiyyət 

uğrunda  mübarizənin  yeni  yolların ın  aranmasına  gətirib  çıxartdı.  Bunlardan  ən 

mühü mü  794-cü  ildə  Beyləqanda  baĢ verdi.  Üsyanın  baĢında  Abbasi  xəlifələri  əl-

Hadinin və Harun ər-RəĢidin dövründə dəfələrlə üsyan etmiĢ,  xaricilər təriqətindən 

olan,  əl-Kufin in  "əĢ-Ģəri"  -  Ģər  (ĢərəĢur  adam)  adlandırd ığı  məĢhur  qiyamçı  Əbu 

Müslim dururdu. 

Beyləqan  üsyanının  baĢlanması  üçün  əsas  bəhanə  vergi  zü lmündən  cana 

doymuĢ  qonĢu bərdəlilərin  ərəb  amili  (verg i  rəisi)  Əbussabbahı  öldürmələri  o ldu. 

Xəlifə  üsyançılara  qarĢı  Ġshaq  ibn  Müslim  əl-Uqaylinin  baĢçılığı  ilə  beĢ  min lik 

iraqlı  süvari  yolladı.  Varsan  yanın da  baĢ  verən  qanlı  döyüĢdə  Xilafət  ordusu 

darmadağın  edildi.  Bundan  sonra  xəlifə  Harun  ər -RəĢid in  biri  digərinin  ard ınca 

göndərdiyi  daha  iki  qoĢun  məğlubiyyətə  uğrayır.  Ġlkin  uğurlara  baxmayaraq  Əbu 

Müslim  sonrakı  əməliyyatlarda  müvəffəqiyyət  qazana  bilmir  -  Naxçıvanı  ələ 

keçirsə  də  Dəbilin  dördaylıq  mühasirəsi  baĢ  tutmur.  Sisəcanı  (Sisyanı)  keçərək, 

---