Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
187
sistem ikinci Abbasi xəlifəsi əl-Mənsurun dövründə (754-775) xüsusən geniĢ tətbiq edilməyə baĢlamıĢdı. Onun dövründə misahə adlanan xərac əkilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq torpaq sahəsinə görə pulla, yəni hələ Ömər ibn əl-Xəttabın qoyduğu qaydalar üzrə alınırdı. Bu vergi sistemi, əl-Mənsurun dövründə, kəndli kütlələrinin mütəĢəkkil qarəti Ģəklini aldı. Gevondun məlumatına görə, əl-Mənsur "zorakılıq və sıxıĢdırmaqla hamını əldən salmıĢ, hətta ölülərdən də vergi tələb etməklə əhalini dilənçi kökünə çatdırmıĢdı. O, ölkə əhalisini incidərək, elə dəhĢətli vergilər tələb edirdi ki, adambaĢına xeyli... gümüĢ düĢürdü... ĠĢxan nəslindən olanlar əjdahanın (yəni, xəlifənin - N. V.) ağzını yummaq üçün istər-istəməz bə xĢiĢ olaraq ona at və qatırlar, əla paltarlar, qızıl və gümüĢ gətirirdilər". Əl-Mənsurun varisi xəlifə əl-Mehdinin dövründə (775-785) vergi verən zümrənin vəziyyəti bir qədər yüngülləĢdi. Onun sərəncamına görə xərac alma sistemi dəyiĢildi. Misahə xəracı - torpağın sahəsinə görə alınan vergi əvəzinə müqasəmə xəracı - məhsula görə alınan vergi qoyuldu; özü də suvarılan torpaqlardan məhsulun yarısı, dəliyə və kirbə ilə suvarılan torpaqlardan, məhsulun 1/ 3
1
suvarılan torpaqlardan, məhsulun 1/ 4 -i alınırdı. Lakin əl-Mehdinin dövründə meyvə ağaclarına, zeytun və üzüm bağlarına xərac qoyuldu. Bu ağır vergi idi və əl-CəhĢiyərinin sözlərinə görə, "təbəələrin əzablarını artırmıĢdı". Belə vəziyyət əhalinin kəskin narazılığına səbəb oldu və tezliklə Xilafətin Qafqaz bölgəsi ancaq xəlifə Harun ər-RəĢidin dövründə (786-809) yatırılması mümkün olan üsyanlara büründü. 788-ci ildə o, Yəzid ibn Məzyədi bu ölkələrin hakimi vəzifəsindən uzaqlaĢdırdı və əsrin sonunda - Yəzid ibn Məzyədi bu vəzifəyə yenidən təyin edənədək burada on beĢdən çox hakim dəyiĢdi. VIII əsrin sonuna yaxın Xilafətdə Avropa ölkələrindəki benefisiya sistemini xatırladan müqatiə (iltizam) sisteminin geniĢlənməsi kəndlilərin vəziyyətini daha da ağırlaĢdırdı. Əsasən, dövlət xəzinəsinin boĢalması üzündən tətbiq edilən bu sistemə görə, ayrı-ayrı nahiyə və vilayətlərin vergiləri iltizama verilirdi; bu zaman iltizam məb ləğini öz üzərinə götürmüĢ Ģəxs, əvəzində həmin yerlərin vergilərini yığ ırdı. Yü ksək vəzifəli Ģəxslər, o "cümlədən də ayrı-ayrı vilayətlərin caniĢinləri iltizama götürülmüĢ yerlərin həm də maliyyə baĢçısına çevrilən müqatiəçi-iltizamçılar ola bilərdilər. Xəlifə əl-Müqtədirin dövründə (909-932) onun vəziri Ġbn əl-Furat Azərbaycan və Ərminiyənin caniĢini təyin edilmiĢ Yusif ibn Əbu-s-Sacla bu vilayətlərin 120 min dinara Sacilərə iltizama verilməsi haqqında müqavilə bağlamıĢdı. Yusif hər il bu məbləği xəlifə xəzinəsinə keçirməli idi. Hakimiyyət orqanları iltizamçıların hərəkətlərinə nəzarət etməli və onların öhdələrinə götürdükləri xərcləri çəkmələrinə göz qoymalı idilər. Çünki qaydaya görə, onlar iltizama götürdükləri yerdə əkin-biçinin qayğısına qalmalı, arxların, körpülərin və s. sazlığına fikir verməli, e ləcə də ictimai asayiĢə göz qoymalı idilər. Lakin müqatiəçilər əllərində olan hakimiyyətdən sui-istifadə edir. vergi verən əhalini əməlli-baĢlı soyub
Dəliyə və duləb - suvarma çarxı növləri; kirbə (düz girab) - su tuluğu. 188
talayırdılar. Onların hərəkətləri o qədər ölçüyə sığmaz idi ki, o dövrün məĢhur qanunĢünası Əbu Yusif xəlifə Harun ər-RəĢidə onun dövründə xüsusilə geniĢ yayılmıĢ iltizam sistemindən ümumiyyətlə imtina etməyi məsləhət görmüĢdü. Onun fikrincə, "iltizam məbləğindən xeyli artıq yığmağa can atan iltizamçı buna ancaq öz təbəələri ilə rəhmsiz rəftar etmək, onları ağır bədən cəzalarına məruz qoymaq, qızmar günəĢ altında saxlamaq, boyunlarından daĢ asmaq, onlara əzab, iĢgəncə vermək yolu ilə nail ola bilər...". Xəlifə Harunun hakimiyyət dövni üçün səciyyəvi olan bu amansızlıq, təbii ki, xalq kütlələrinin narazılığında və özünün parlaq ifadəsini tezliklə bütün Azərbaycanı bürümüĢ xürrəmilər hərəkatında tapan Xilafət əleyhinə üsyanlara gətirib çıxardı. Moisey Kalankatlının sözlərinə görə, "o, bizim ölkəmizi çox sıxıĢdırdı". Onun dövründə Azərbaycan və Arran sakinlərindən yığılan vergilər çox böyük hədlərə çatdı. Harunun qardaĢı, Xilafətin Ģimal vilayətlərinin caniĢini Übeydallah ibn Mehdi (788-791) tərəfindən Arran və Ərminiyənin hakimi vəzifəsinə təyin edilmiĢ Süleyman (788-790), "adamların üzərinə elə dözülməz vergi yükü qoydu ki, əhali özünün axırıncı var-yoxunu verdikdən sonra da onun zülmündən yaxa qurtara bilmədi". Beləliklə, göründüyü kimi, Xilafət güclü xərac sistemi üzərində dayanırdı; Xilafətin mülkiyyəti sayılan bütün torpaqlar xərac torpaqları idi; bu torpaqlar Bağdaddakı mərkəzi xərac divanında, eləcə də vilayət divanlarında qeydə alınır, onların gəliri xəlifə xəzinəsinə - beytülmala axırd ı. Torpaq vergisi - xəracdan və can vergisi cizyədən əlavə aĢağıdakı vergilər alınırdı: xüms - mülkiyyətdən və əmlakdan alınan, gəlirin 1/ 5
zəkat - yoxsulların xeyrinə varlı müsəlmanların əmlakından tutulan vergi; zəkat əl-fitr - orucluğun baĢa çatması münasibəti ilə verilən pay - fitrə; sədəqə - yoxsullara verilən ianə; uşr - məhsulun 1/ 10 -nə bərabər vergi. Cizyə vergisi qeyri-müsəlmanlardan, zəkat ancaq müsəlmanlardan, qalan vergi növləri isə müxtəlif miqdarlarda həm müsəlmanlardan, həm də özgə dinlərə etiqad edənlərdən alınırdı. Xüms - pul və ya natura Ģəklində dinc yolla ələ keçirilmiĢ əmlakdan, əmək haqqından, mədən və dəfinələrdən, kafir və ya zimminin müsəlmandan satın aldığı torpaqdan, əsirlər də daxil olmaqla hərbi qənimətlərdən alınırdı. Dəyəri ailənin illik xərcindən artıq olan əmlak satın alındıqda və ya mü xtəlif peĢə sahiblərinin (tacir, sənətkar və s.) gəlirləri illik məxaricdən çox olanda xüms ödənilməli id i. Zəkat - ildə bir dəfə alınırdı; bu vergi dənli bitkilər (düyü və lobyadan baĢqa), giləmeyvələr, daĢ-qaĢ və ev heyvanları üzərinə qoyulurdu. Buğda və arpadan zəkat məhsul yetiĢəndən sonra alınır, üzüm üçün isə qora dövründə müəyyənləĢdirilirdi. Zəkat əl-fitr ildə bir dəfə, orucluq ayının baĢa çatması münasibətilə varlı müsəlman ailəsinin yetkinlik yaĢına çatmıĢ hər bir üzvünə görə ödənilirdi. Fitrə məhsul və ya pulla ödənilə bilərdi. Onun qədəri 3 kq buğdaya, arpaya və ya çəltiyə, xurmaya, kiĢmiĢə, qarğıdalıya və baĢqa məhsullara bərabər idi. UĢr - hər il əkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq məhsullarından satıĢ üçün nəzərdə tutulan və qiyməti 200 dirhəmdən artıq olan baĢqa məhsullardan natura ilə Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|