Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

205 

 

xüsusilə  fərqlənirdi.  821-ci  ildə  o,  qarıĢıq lıqdan  istifadə  edərək  vilayətin  yerli 

hakimlərinə  qarĢı  çıxıĢ  etdi;  sonra  isə,  Moisey  Ka lankat lın ın  mə lu matına  görə, 

"bütün ölkəni qarət edərək, Sünikə qayıtdı və Toquk vilayətinin ġalatu kəndindəki 

qalada  möhkəmləndi".  Sünik  hakimi  Vasaq  kö mək  üçün  Babəkə  müraciət  etdi,  o 

da  Savadanı  Sünikdən  qovdu.  Həmin  il  Vasaq  vəfat  etdi,  Babək  isə  onun  qızı  ilə 

evləndi.  Bu  zamandan  etibarən  Sünik,  Beyləqan,  Arsax  və  Uti  əraziləri  xürrə -

milərə tabe oldular. 

824-cü  ildə  Əh məd  ibn  Cüneyd  əl-Əskafinin  baĢçılıq  etdiyi  hərbi  dəstə 

ərəblərin  yeni  təyin  o lunmuĢ  sərkərdəsi  Zureyq  ibn  Əli  ibn  Sadağa  əl-Əzdin in 

kö məyinə  göndərildi.  Lakin  Babək  Əh məd  əl-Əskafini  əsir  aldı,  Zureyqin  ordusu 

isə  xürrəmilərə  müqavimət  göstərə  bilmədi.  Onda  xəlifə,  Zureyqin  yerinə 

Məhəmməd  ibn  Humayd  ət-Tusini  təyin  etdi.  Bu  qərarla  razılaĢmayan  Zureyq  yeni 

hakimə  qarĢı  çıxd ı.  Buna  görə  də  Məhəmməd  ət-Tusi  əvvəl  Zureyqi  və  onun 

tərəfdarlarını  ram  etməli  və  yalnız  bundan  sonra  Babəkə  qarĢı  müharibəyə  hazırlıq 

görməli oldu. Ət-Tusinin qoĢunları iki il  xürrəmilərə qarĢı müvəffəqiyyətlə döyüĢdülər. 

Bu uğura Arranda baĢ verən hadisələr də Ģərait yaratdı. 

Onu  da  qeyd  etməliyik  ki,  hələ  821-ci  ildə  Arsaxdakı  monastırların  birində 

Mihranilər  sülaləsinin  son  nümayəndəsi  III  Varaz  Tiridat  və  onun  azyaĢlı  oğlu 

Stepannos yerli qaynağın sünikli Nerseh adlandırdığı knyaz tərəfindən qətlə yetirildilər. 

Varazın  qohumlarından  olan  Beyləqan  hakimi  Stepannos  Ablasad  kömək  üçün  Babəkə 

müraciət  etdi.  826-cı  ildə  onun  çağırıĢı  ilə  Bey ləqan  vilayətində  baĢ  verən  qiyamı 

yatıran  Babək,  sonrakı  il  Qərbi  Sünikdəki  Gekarkuni  vilayətini  ələ  keçirərkən 

qiyamçılara qarĢı amansızlıq nümayiĢ etdirdi. 

 829-cu  il  iyunun  3-də  HəĢtadsər dağı  yaxınlığında  xürrəmilərin  Bə zz  qalası 

uğrunda  ərəblərlə  babəkilər  arasında  həlledici  döyüĢ  baĢ  verdi.  Qanlı  vuruĢma 

xürrəmilərin  qələbəsi  ilə  baĢa  çatdı.  Xürrəmilər  30  minədək  ərəb  döyüĢçüsünü,  o 

cümlədən Məhəmməd ət-Tusini məhv etdilər. 

Elə həmin il ərəb qoĢunlarının yeni komandanı təyin olunmuĢ  Ġbrahim ibn əl-

Lays ibn əl-Fədl də Babək tərəfindən məğlub edildi. Xəlifə, bu dəfə Abdullah ibn Tahiri 

baĢ komandan təyin etdi. Lakin o, bu vəzifəni icra edə bilməd i; vəfat etmiĢ qardaĢını 

ona irsən çatmıĢ Xorasan vilayətinin hakimi vəzifəsində əvəz etməli oldu. 

Yenə  həmin  il  xəlifə  əl-Məmun  öz  sərkərdəsi  Əli  ibn  HiĢamı  Azərbaycan, 

Cibəl  və  Ġsfahanın  hakimi  təyin  etdi.  Lakin  yeni  hakim  xürrəmilərə  qarĢı  mübarizə 

aparmaq əvəzinə vilayətdə özbaĢınalıqlar etməyə, əhalini sıxıĢdırmağa baĢladı. Xəlifə 

Yəmən  hakimi  Ucayf  ibn  Ənbəsəni  ona  qarĢı  göndərməli  oldu.  Babəkin  yanına 

qaçmağa  cəhd göstərən  Əli  ələ  keçirilib,  Bağdada  göndərildi  və  830-cu  ildə  orada 

edam ed ild i. 

IX  əsrin  20-ci  illərinin  sonlarına  yaxın  üsyan  etmiĢ  beyləqanlılar  Arsaxın 

bir  sıra  kəndlərinə  hücum  etdilər,  lakin  Stepannos  Ablasadın  dəvətilə  yenidən 

Albaniyaya  gələn  Babək  tərəfindən  məğlub  olundular  (mütəxəssislər  -  Ziya 

Bünyadov və b., haqlı o laraq, beyləqanlıların bu çıxıĢlarını hələ VII əsrdə meydana 

---

206 

 

çıxmıĢ  bidətçi  xristian  "pavlikianlar"  hərəkatının

1

  hələ  də  davam  etməkdə  o lan 

təzahürü hesab edirlər). 

830/31-c i ildə beyləqanlıların rəhbərləri  Davon və ġapuh "dostluq və sülh" 

Ģərtlərini  pozaraq  Babəki  Arrana  dəvət  etdikləri  üçün  Stepannos  Ablasadı  qətlə 

yetirdilər.  Bundan sonra artıq üçüncü dəfə ayağa qalxmıĢ  beyləqanlılar  Qoroz  (müasir 

Gorus  olduğu  ehtimal  edilir)  qalasında  möhkəmlənərək,  bir  neçə  il  Babəkin  hərbi 

qüvvələrinə,  eləcə  də  Ablasadın  bacısı  oğlu  -  Beyləqanın  yeni  hakimi  Yesai  Əbu 

Musanın (ərəb mənbələrində "Ġsa ibn uxt Ġstifanus", yəni Ġstifanusun - Stepannosun 

bacısı  oğlu  Ġsa)  qoĢununa  müqavimət  göstərdilər.  Moisey  Kalankatlının  məluma-

tından  aydın  olur  ki,  beyləqanlılar  Ablasadın  qohumları  tərəfindən  öldürülmüĢ 

rəhbərlərini -  Davonu və ġapuhu itirmələrinə baxmayaraq, bir il Arsax və Utinin bəzi 

vilayətlərini  öz  nəzarətləri  altında  saxlaya  bilmiĢdilər.  Ço x  keçmədən,  Babəkin 

köməkliyindən istifadə edən Yesai Əbu Musa Arranın həmin vilayətlərini geri  qaytarır. 

Babək  isə  üsyançıların  əllərində  qalmıĢ  Qoroz  qalasını  tutmaq  məqsədilə  Arazı 

adlayaraq,  Amaras  vilayətində  qərarlaĢdı.  Qalanın  alınmaz  olduğunu  görən  Babək 

üsyançılarla sülhə gəlməyə  çalıĢdı,  lakin  buna  nail  olmadıqda,  sərkərdələrindən  biri 

olan  Rüstəmə  mühasirəyə  alın mıĢ  qalanın  yanında  qalmaq  ə mrin i  verərək,  Bəzz 

qalasına qayıtdı. Babəkin qalaya hücum etməmək, üsyançıları  xoĢluqla yola gətirmək 

tapĢırığ ına  əməl  etməyən  Rüstəm qalanı ələ keçirməyə cəhd etdi, lakin məğlubiyyətə 

uğradı.  Tədqiqatçıların    fikrincə,    bu    hadisə,    eləcə    də    Babəkin  b idətçi 

beyləqanlılarla barıĢıq cəhdləri alban knyazları Səhl ibn Sumbat və  Yesai Əbu Musanın 

ondan  uzaqlaĢmasında  mühüm  rol  oynadı.  Təbiidir  ki,  xü rrəmilər  hərəkatı  alban 

hakimlərinin də sinfi  mənafeləri üçün ictimai təhlükə təĢkil edirdi. Onlar bu hərəkata, 

əlbəttə, siyasi hakimiyyətlərinin  mühafizəsi naminə qoĢulmuĢ dular. ĠĢin gediĢatı isə 

sübut  edirdi  ki,  Bizansadək  geniĢ  ərazini  əhatə  etmiĢ  xürrəmilər  hərəkatı  hakim 

dairələrə bir elə xeyir verməyəcək. 

833-cü  ildə  xəlifə  əl-Mə munun ölümündən sonra xürrə milər hərə katı yeni 

qüvvə  ilə  alovlandı.  Nizamülmü lkün  məlu matına  görə, üsyan Ġsfahan, Fars və bütün 

Kuhistanı  bürüdü.  Ġyirmi  illik  hakimiyyəti  ərzində  xürrəmilərə  qarĢı  daim  mübarizə 

aparan xəlifə əl-Məmun taxt-tacın varisi, qardaĢı əl-Mütəsimə qoyub getdiyi vəsiyyə-

 

 

 

1

 VII yüzildən Kiçik Asiyanın bir çox ölkələrində (Albaniya, Ermənistan, Suriya,  Bizans və 

b.) yayılmıĢ pavlikianlar hərəkatı artıq IX yüzildə feodallara qarĢı çevrilmiĢ  ideologiya oldu. 

Onların ilkin təlimində  xeyir dünyası ilə Ģər dünyası arasında mübarizə təsəvvürü əsas yer 

tuturdu. Allahı onlar yalnız mənəvi dünyanın - xeyir dünyasının yaradıcısı hesab edir, bütün 

maddi aləmi Ģeytan əməli - Ģər dünyası adlandırırdılar. Dövlətin dayağı olan kilsəni də onlar 

Ģeytan  yuvası  hesab  edirdilər  (Albaniyada  ilk  pavlikian  çıxıĢları  haqqında  bax  səh.  59). 

M ütəxəssislərin  bilavasitə  Beyləqanla  əlaqələndirdikləri  bu  təriqət  haqqında  ərəb 

mənbələrində  maraqlı məlumat vardır. Həmin mənbələrdə "naylaqani, nayqalani" (Qudama 

ibn Cəfər), "əlbəyaliqa" (əl-M əsudi) adlandırılan bu təriqət haqqında əl-M əsudi yazırdı: "Bu 

təriqət xristianlıq və atəĢpərəstlik arasında orta mövqe tutur. Hazırda onlar köçüb yunanlar 

(rumlar) arasında yaĢayırlar". 

---