Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

207 

 

tində  xürrəmilərdən  ehtiyat  etməyi  tövsiyə  edirdi:  "Xürrəmilərə  gəldikdə  isə,  onlara 

qarĢı müharibəyə qətiyyətli və amansız adam göndər, ona pulla, silahla, atlı və piyada 

qoĢunlarla  səbrlə  yardım  et.  Müharibə  uzanarsa,  tərəfdarların  və  yaxınlarınla  özün 

onlara  qarĢı  get".  Beləliklə,  Xilafət  taxtına  çıxmıĢ  yeni  xəlifə  mərhum  qardaĢının 

vəsiyyətinə  əməl  edərək,  xürrəmilərlə  müharibəyə  ciddi  hazırlaĢmağa  baĢladı.  Əl-

Mütəsim  anlayırdı  ki,  Azərbaycanı  və  digər  vilayətləri  bürümüĢ  bu  hərəkata  qarĢı 

mübarizənin boĢ buraxılması Xilafətin öz varlığı üçün təhlükə törədə bilər. 

Elə həmin il  Cibəl vilayətindən gələrək Həmədan bölgəsində düĢərgə salmıĢ 

yeni  silahlı  qüvvələr  xürrəmilərə  qoĢuldular.  Xəlifə  əl-Mütəsim  Cibələ  hakim  təyin 

olunmuĢ Ġshaq ibn Ġbrahim ibn Musabın baĢçılıq etdiyi ordunu onlara qarĢı göndərdi. 

Həmədan  yaxınlığında  döyüĢdə  ərəblər  60  min  üsyançını  həlak  etdilər.  Əzil miĢ 

xü rrəmilərin  14  min  nəfərdən  ibarət  olan  qalıqları  sərkərdə  Nəsr  baĢda  olmaqla 

Bizansa  qaçdılar.  Mənbələrin  məlumatından  görünür  ki,  onlar  Bizansda  xristianlığı 

qəbul  edərək,  ərəblərə  qarĢı  aparılan  hərbi  əməliyyatlarda  fəal  iĢtirak  etməyə 

baĢladılar.  Həmədan  yaxınlığ ında  əldə  edilən uğurdan sonra  xəlifə  əl-Mütəsim  baĢa 

düĢdü ki, xürrəmilər kimi təhlükəli rəqib üzərində qələbə qazanmaq üçün Bizansa qarĢı 

aparılan  fasiləsiz  müharibəni  dayandırmaq  lazımdır.  Bizans-ərəb  sərhədində  əldə 

edilmiĢ  dörd  illik  (833-837-ci  illər)  sakitlik  Babəkə  qarĢı  bütün  Xilafət  qüvvələrini 

səfərbər etmək imkan ı verdi. Əl-Mütəsim həmçin in baĢa düĢürdü ki, sürətli qələbəyə 

ümid  bəsləmək  əbəsdir,  bütün  ehtiyatları  səfərbər  etmək,  uzunmüddətli  müharibəyə 

hazırlaĢmaq lazımdır. 

Xəlifə ilk növbədə Babəkin Zəncanla xəlifə ordusunun qərargahı olan Ərdəbil 

arasında  dağıtdığı bütün qalaları yenidən bərpa  etmək  tapĢırığı  almıĢ  əmiri  Əbu  Səid 

Məhəmmədi  gələcək  döyüĢ  bölgələrinə  göndərdi.  Əl-Mütəsim  Zəncan  -  Ərdəbil  yolu 

boyunca  hərbi  hissələrin  yerləĢdirilməsini  də  əmr  etmiĢdi.  Ərdəbil  və  Sa mirə  

Ģəhərləri  arasındakı  rabitə  sistemi  yenidən  bərpa  olundu.  Bu  yolun  hər  fərsəxində 

istənilən  məlu matı  lazımi  ünvana  çatdırmağa  hazır  olan  atlı  qasidlər  yerləĢdirildi. 

Yüksəkliklərdə qarovul postları quruldu. Bu yerlərdə duran gözətçilər bir-birlərini görə 

və atlı qasidlərin hərəkəti haqqındakı xəbəri bir-birlərini səsləməklə çatdıra bilirdilər. 

Bu  yolla  göndərilən  xəbər  çox  tez  -  cəmi  dörd  günə  baĢ  komandanın  qərargahından 

xəlifə sarayına çatdırılırdı. Xilafət tarixində ilk dəfə olaraq məhz bu müharibə zamanı 

rabitə  vasitəsi  kimi  poçt  göyərçinlərindən  istifadə  edilmiĢdir.  Yalnız  bu  hazırlıq 

tədbirlərindən sonra,  835-ci  ildə,  xəlifə  bizanslılara  qarĢı  Misirdə aparılan  vuruĢlarda 

özünü  mahir  döyüĢçü,  istedadlı  sərkərdə  kimi  göstərmiĢ  usruĢanalı  AfĢin  Heydər  ibn 

Kavusu  xürrəmilərlə  döyüĢəcək  bütün  xəlifə  qoĢunlarının  baĢ  komandanı  təyin  etdi. 

Mənbələrdən  görünür  ki,  təkcə  837-ci  ildə  Babəklə  müharibəyə  bir  milyon  dirhəm 

xərcləmiĢ  xəlifə  əl-Mütəsim,  hərbi  əməliyyatlar  olmayan  günlərdə  AfĢinin  özünə 

xəzinədən  hər gün  5 min dirhəm, "ata oturduğu", yəni döyüĢ günlərində 10  min dir-

həm ödənilməsini təmin etmiĢdi. A fĢinin ordusu ardı-arası  kəsilmədən silah, ərzaq 

və baĢqa sursatla təchiz edilirdi. 

Ərdəbilə  gələn  AfĢin  xürrəmilərin  dağıtdığı  s trateji  əhəmiyyətli  qalaların 

---

208 

 

bərpasının sürətləndirməsini,  öz  qərargahının  isə  Bəzzə  daha  yaxın  yerə  -  Bərzəndə 

köçürülməsini  əmr  etdi.  Yeni  qərargahla  Ərdəbil  arasındakı  qalalar  da 

möhkəmləndirildi.  Bütün  bu  vaxt  ərzində  xürrəmi  dəstələri  tez-tez  ərəb  hərbi 

hissələrinə hücumlar edirdilər. Müaviyənin baĢçılıq etdiyi bu dəstələrdən biri Əbu Səid 

Məhəmmədin  dəstəsinin  yerləĢdiyi  qalaya  hücum  edərək,  xeyli  ərəb  əsgərini  əsir 

aldı, sonra isə Bəzz qalasına doğru yönəldi. Öz qoĢunlarını yenidən toplayan Əbu Səid , 

Sindəbəyə  adlanan yerdə  Müaviyənin  dəstəsini  haqladı  və  xürrəmilər  ilk  dəfə  olaraq 

Xilafətin  nizami  qoĢunları  tərəfindən  məğlub  edildilər.  Ələ  keçmiĢ  xürrəmilər  edam 

edildilər,  baĢları  isə  Samirəyə  göndərildi.  Bu  hadisə  öz  mülkləri  üçün  ehtiyat  edən, 

eləcə  də  xürrəmilərin  tezliklə  darmadağın olunacağını hiss edən bir  çox  müttəfiqləri 

Babəkdən  uzaqlaĢdırdı.  Onlardan  biri  -  Təbrizin  və  ġahi  qalasının  (Urmiya  gölündəki 

adada) hakimi Məhəmməd ibn əl-Bəis, hətta öz qayınatası, Babəkin sərkərdəsi Ġsma ibn 

əl-Kürdinin dəstəsini darmadağın etdi, Ġsmanın özünü isə xəlifənin hüzuruna göndərdi. 

Verilən  iĢgəncələrin  təsiri  altında  Ġsma  ibn  əl-Kürdi  Babəklə  müharibədə  ərəblərə 

kömək  edəcək  qiymətli  məlu matlar  verdi.  Ət-Təbərinin  fikrincə,  bu,  Babəkə 

endirilmiĢ ikinci məğlubiyyət zərbəsi idi. 

Bütün  835-ci  il  boyu  AfĢin  Bəzz  qalası  ətrafındakı  məntəqələrin 

möhkəmləndirilməsi  iĢini  davam  etdirdi.  O,  vaxtaĢırı  xürrəmilərə  qarĢı  həmlələr  edir, 

döyüĢlər gah ərəblərin, gah da üsyançıların qələbəsilə baĢa çatırdı. Doğma yerlərə yaxĢı 

bələd olan xürrəmilər ərəb  qoĢunlarını sursatla  təchiz  edən yollarda  maneələr  yaradır, 

cənubdan gələn  karvanları  ələ  keçirirdilər.  AfĢinin  Bərzənddə  möhkəmlənmiĢ,  lakin 

aclıq  və susuzluqdan əziyyət  çəkən adamları,  mənbənin  məlu matına  görə "cismən  və 

mənən  zəifləmiĢdilər".  Yalnız  ġarvan  (Siravan,  Cənubi  Azərbaycanda)  hakiminin 

göndərdiyi ərzaq karvanı AfĢinin qoĢunlarını aclıqdan xilas etdi. 

836-cı  ildə  HəĢtadsər  dağı  yaxınlığında  babəkilərlə  ərəblər  arasında  yeni 

döyüĢ baĢ verdi. Ərəb ordusuna özündən xeyli razı sərkərdələrdən biri - Buğa əl-Kəbir 

(böyük) baĢçılıq edirdi. O, AfĢinin əmrini gözləmədən xürrəmiləri məğlub etməyi qərara 

almıĢdı. Lakin döyüĢ ərəblərin uğursuzluğu ilə baĢa çatmıĢ, Buğa özü canını  zorla  xilas 

edə bilmiĢdi. 

836-cı  ilin  qıĢında  Babək  ən  yaxĢı  sərkərdəsini,  öz  malikanəsində 

xəyanətkarcasına öldürülmüĢ Tarxanı itirdi. Onun ölümü xürrəmilərin fəaliyyətini  xey li 

mürəkkəbləĢdirdi,  bundan  sonra  hərəkat  iĢtirakçıları  bircə  dəfə  də  qələbə  qazana 

bilmədilər. 

837-c i  ildə  xəlifə özünün türk sərkərdələrindən Cəfə r ibn  Dinar əl-Xəyyatı 

və Ġtahı AfĢinin köməyinə göndərdi. Vəziyyətlə tanıĢ olan sərkərdələr AfĢinin Babəkə 

qarĢı  mübarizə  üsullarını  kəskin  tənqid  etdilər.  Onu  ləng  hərəkət  etməkdə 

təqsirləndirdilər;  belə  ki,  ərəb  ordusunu  Bəzz  qalasından  ayıran  son  dörd  fərsəx 

məsafə (təqribən 25 km) yalnız bir ilə qət edilmiĢdi. 

Mənbələrdə  məlumat  verilir  ki,  xürrəmilərlə  müharibənin  son  ilində  AfĢin 

Babəklə  və  Təbəristan  hakimi  Məzyərlə  danıĢıqlara  girməyə  cəhdlər  göstərdi.  Bu, 

sonralar,  Məzyərin  və  AfĢinin  məhkəmə  proseslərində  aĢkara  çıxdı.  Lakin  separatçı 

---