Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

216 

 

çıxır.  Ən  ço x  yayılan  bərni,  vaz,  flakon  və  badə  formalı  qablardır.  Bəzək  Ģeyləri 

içərisində  əsas  kütləni  bilərziklər  təĢkil  edir.  Dairəvi  tilli  bilərziklərlə  yanaĢı  eĢmə 

bilərziklər  meydana gəlir. Əksəriyyətinin bitiĢən yeri ilan baĢı Ģəklində düzəldilmiĢdir. 

ġüĢədən üzük, metal üzüklərə qaĢ və müxtəlif muncuqlar hazırlamıĢlar. 

Qazıntılar  daĢiĢləməyə  aid  zəngin  material verir.  BaĢlıca tapıntılar  memarlıq 

hissələri - sütunaltlıqları, divar və karniz bəzəkləri, yazılı daĢlar və s.-dir. DaĢ qablara da 

təsadüf  olunur.  Dəyirman  və  kirkirə  daĢları,  bülöv  və  kart  daĢları,  daban  daĢları  adi 

tapıntılardır. 

Orta  əsr  abidələrinin  bu  dövrünə  dair  təbəqələrindən  qazıntılar  zamanı 

miĢarlanmıĢ,  lakin  hələ  istifadə olunmamıĢ  heyvan sümükləri  və  buynuzlarına  tez-tez 

təsadüf  edilir.  Sü mükdən  və buynuzdan  ipəyirən, daraq,  bıçaq sapı,  düymə  və  digər 

alət və bəzək Ģeyləri hazırlanırd ı. 

Qazıntılardan  tapılan  aĢılanmıĢ  gön  qalıqları  (Beyləqan),  toqqa  baĢlıqları, 

yüyən,  tapqır  halqaları  və  s.  göniĢləmə  sənətinin,  iynə  və  qıyıqlar  dərziçiliyin,  biz  - 

pinəçiliyin, boyaq qalıqları isə boyaqçılığın arxeo loji n iĢanələridir. 

Azərbaycanda  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  VIII-X  əsrlərə  aid  mədəni 

təbəqələrdən külli  miqdarda sikkə qalıqları, təsadüfi tapıntılar da çoxdur. Sikkələrə 

dəfinə Ģəklində və ya tək-tək rast gəlinir. 

Orta  əsr  abidələrində  aparılmıĢ  qazıntılarda  yazılı  maddi  mədəniyyət 

qalıqlarına  da  az  təsadüf  olunmur.  Memarlıq  abidələrindəki  yazılar  bu  və  ya  digər 

tikintini  tikdirən  Ģəxsin  və  yaxud  tikən  ustanın adları,  inĢa  tarixi  ilə  bizi  tanıĢ edir. 

Pullardakı yazılar vasitəsilə onları zərb etdirən hökmdarın, zərb olunduğu yerin adlarını, 

zərb  tarixini  müəyyən  edə  bilirik.  Saxsı  və  metal  qab  üzərindəki  yazılar  isə  qab 

ustalarının adlarını saxlamıĢlar.  Ərəb əlifbası ilə olan yazıların ən qədim nümunələri 

pullar üzərindəki yazılardır. IX - X əsrlərdə ərəb əlifbasının əsasən kufi xətti ilə yazılmıĢ 

maddi mədəniyyət nümunələrinə təsadüf olunur. Pullardakı yazıların  hamısı möhürlə 

zərb olunmuĢdur. DaĢ üzərindəki yazılar baĢlıca olaraq fonları oyulmaqla nəqĢ edilirdi. 

Beyləqan  Ģəhərində  Ģar-konusvari  qablar  üzərində  (IX  əsrin  ortaları)  və  Ģəhərin 

yaxınlığında  yerləĢən  "Peyğəmbər"  adlı  qəbiristanlıqda  qəbir  daĢında  (X  əsrin 

əvvəlləri)  tapılmıĢ  yazılar  hələlik,  həmin  dövrün  daĢ  və  qab  üzərində  olan  ilk 

nümunələri hesab edilir. Qab üzərindəki yazılar qab çiy ikən möhürlə basılmıĢ (Fəzlunun 

möhürü) və ya ucu ĢiĢ qələmlə cızılmıĢdır (Əhmədin yazısı). Bir qab üzərindəki yazı qab 

biĢirildikdən sonra qazılıb  yazılmıĢdır  (Cəfərin  yazısı).  Elə  bu  dövrün sonlarında Ģirli 

qablarda fırça ilə yazılmıĢ yazı nümunələrinə də təsadüf olunur. 

 

 

 

 

 

 

 

---

217 

 

§ 2.ELM VƏ FƏLSƏFĠ FĠKĠR 

 

Ərəb  istilası  və  Xilafətin  Azərbaycanda  uzun  sürən  ağalığı  ölkən in 

mədəni  həyatında  da  dərin  iz  qoydu.  Bu  vəziyyət,  müvəqqəti  də  olsa,  məhsuldar 

qüvvələrin in kiĢafın ı və ö lkən in mədəni tərəqqisini ləngitsə də, Azərbaycanın geniĢ 

ərazili  Xilafət  tərkibinə  daxil  edilməsi  obyektiv  olaraq  onu  ümu mi  müsəlman 

mədəniyyətinə  cəlb  etdi,  tədqiq  olunan  dövrün son  əsrlərindən  baĢlayaraq  is lamın 

burada  geniĢ vüsət  tapmasına  Ģərait  yaratdı.  Lakin  Yaxın   və  Orta  ġərqin  bir  ço x 

ölkələrində (Ġranda,  Orta Asiyada və s.) olduğu kimi, tarixi A zərbaycan ərazisində 

də  bu  proses  yerli  ədəbi  dillərin  inkiĢafına  ara  verdi.  Orta  əsr  ərəb  mədəniyyəti 

tarixində  ən  məhsuldar  çağın  baĢlandığı  bu dövrdə "ərəb"  ifadəsi  öz  məzmununu 

dəyiĢdi.  Xilafətin  ərəb  dilini  həm  ədəbi,  həm  danıĢıq  dili  kimi  qəbul  edərək,  son 

nəticə  olaraq  "ərəbləĢmiĢ"  xalqları  (suriyalılar,  misirlilər  və  b.)  ərəb -müsəlman 

mədəniyyətinin  yaran ması  prosesinə  fəal  surətdə  qoĢulub,  bu  mədəniyyəti  qədim 

ġərq  və  antik  dünya  xalq larından  onlara  irs  qalmıĢ  ənənələrlə  zəngin ləĢdirdilər. 

Bununla  yanaĢı,  Xilafətin   ərəbləĢ məyib,  yalnız  müsəlmanlaĢ mıĢ  bir  ço x  xalq ı,  o 

cümlədən  azərbaycanlılar,  tədricən  ərəblərin  dini  ilə  birlikdə  onların  dillərini  də 

mən imsəyərək,  az  qala,  XI  əsrədək  elmi,  din i  və  ədəbi  yaradıcılıqda  bu  məqsədlə 

latın  dilindən  istifadə  edən  avropalılar  kimi  ərəb  dilin i  iĢlətməyə  baĢladılar.  Buna 

Ģimallı-cənublu  Azərbaycan  ərazisində  mü xtəlif  dillərdə  danıĢılması,  dil 

vahidliyin in olma ması, dar çərç ivədə tətbiq edilən alban əlifbası nəzə rə alın ma zsa, 

ümu mi  əlifbasızlıq  üzündən  ərəb  əlifbasının  qəbul  edilməsi  ilə  yanaĢı,  baĢqa 

obyektiv amillər də xeyli kö mək etdi. 

Xəlifə  Əbdülməlikin  (685-705)  islahatları  nəticəsində  kargüzarlığın  ərəb 

dilində aparılması dövlət idarələrində iĢləyən yerli azərbaycanlı  məmu rlar üçün bu 

dili  bilməy i  vacib  etmiĢdi.  Ərəb  dilini  bilməyənlərə  hətta  adi  vəzifələr  də 

verilmirdi.  Tədricən  ərəb  dilinin  iĢğalçın ın  dili  o lduğu  unuduldu.  Artıq  bir-iki 

əsrdən  sonra  bu  dili  b ilmək  mədəniyyət  göstəricisinə  çevrildi.  Qu ranın  yalnız 

yazıldığ ı  dildə  öyrənilməsi  də  ərəb  dilinin  iĢlənilmə  və  mən imsənilmə  arealını 

geniĢləndirdi.  Hər  bir  müsəlman  (bəzən  də  mü xtəlif  mənafeli  qeyri-müsəlman) 

millətindən  asılı  o lmayaraq  Xilafət  xalqlarının  ünsiyyət  dilinə  çevrilmiĢ  ərəb  dilini 

öyrənməyə çalıĢırdı. Ümu miyyətlə, o dövrdə hər bir müsəlman hər Ģeydən  əvvəl dini 

icmanın  ü zvü,  ondan  sonra  isə  bu  və  ya  digər  yerin  sakini,  hər  hansı  millətin 

nümayəndəsi  idi.  Ona  görə  də  milli-etnik  sərhədlər  tədricən  zəifləyir,  yox  dərəcəsinə 

çatır,  dini  mənsubiyyət  isə  çox  iĢdə  əsas  amil  hesab  olunurdu.  Bəzən  mənĢəcə  ərəb 

olmayan,  lakin  əsərlərini  ərəb  dilində  yazan  hər  hansı  alimin  və  ya  yazıçının etnik 

mənsubiyyətini  müəyyənləĢdirmək və üzə çıxarmaq  çətin, hətta qeyri-mümkün  olurdu. 

Belələrinin Xilafətin mənəvi həyatında iĢtirakı ümu mi ərəb-müsəlman mədəniyyətinin 

inkiĢafına səbəb olur, onlar həm ərəb, həm də öz milli  mədəniyyətlərinin  nümayəndəsi 

kimi çıxıĢ ed irdilər. 

Ġslamı  qəbul  etmiĢ  bütün  xalqlar  kimi  o  zaman  dini-etnik  anlamlı  ümu mi 

---