Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

218 

 

"müsəlman" məfhu mu  ilə b irləĢmiĢ azərbaycanlılar da  IX əsrin ortaları - X əsrlərdə 

tərəqqi,  X-XII  əsrlərdə  çiçəklənmə  dövrünü  keçirən  müsəlman  mədəniyyətinin 

inkiĢafı  prosesində  iĢtirak  edirdilər.  Ərəb  ġərqinin  mədəni  mərkəzləri  olan  Bağdad, 

Kufə, Bəsrə, DəməĢq, Qahirə və baĢqa Ģəhərlərə təhsil almaq üçün çoxlu azərbaycanlı 

gedirdi. 

Beləliklə,  kargüzarlıq,  dövlət  və  Ģəxsi  yazıĢmaları  kimi  dini  və  dünyəvi 

xarakterli elmi əsərlər də ərəb dilində yazılırdı. Ərəblərin özləri iĢğaldan sonra tədricən 

ərəbləĢmiĢ və müsəlmanlaĢmıĢ Xilafət xalqları ilə birlikdə islamaqədərki zəngin mədəni 

ənənələri bir yerə cəmləĢdirərək ümumi ərəb-müsəlman mədəniyyətinin yaranmasında 

iĢtirak edirdilər. Azərbaycan ərazisinə köçürülmüĢ və ya köçüb  gəlmiĢ  ərəb  qəbilələri 

doğma ərəb dilinin Xilafətin bu bölgəsində də aparıcı rol oynamasından istifadə edərək, 

yerli əhali arasında ərəb dilinin və bəzi hallarda ərəb kitab mədəniyyətinin yayılmasına 

(xüsusilə  Quran,  onun  təfsirləri,  sərf-nəhv  kitabları  və  s.  vasitəsilə)  kömək  edirdilər. 

Artıq  IX  əsrdən  baĢlayaraq  Xilafətin  ən  böyük  Ģəhərləri  DəməĢq,  Bağdad,  Hələb, 

Bəsrə,  o  cümlədən Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, ġamaxı və b. təhsil ocaqları, kitab-

xanaları, məscidləri olan mədəni mərkəzlərə çevrildilər. 

Bu  mərkəzlərdə  fəaliyyət  göstərən  məktəb  və  mədrəsələr  də  ərəb  dilinin 

öyrənilməsində  az  rol oynamırdı.  Lakin,  əlbəttə,  ərəb  dilinin geniĢ yayılmasına səbəb 

olan  ən  baĢlıca  amil  azərbaycanlıların  baĢqa  Ģərq  xalqları  ilə  IX  əsrdən  sonra 

geniĢlənməkdə  olan  və  sonrakı  əsrlərdə  davam  edən  ticarət-iqtisadi,  siyasi  və 

mədəni münasibətləri oldu. 

Azərbaycanın  da  bir  vilayət  kimi  daxil  olduğu  Ərəb  dövlətinin  -  Xilafətin 

əhalisinin dini və etnik mü xtəlifliyi ilk Abbasi xəlifələrini bu müxtəlifliklə hesablaĢmağa 

vadar  etdi.  Alimlərin  fikrincə,  məhz  bu  hesablaĢma  Xilafətdə  IX  əsrin  ortalarından 

dünyəvi elmlərin inkiĢafı üçün Ģərait yaratmıĢ, ortodoksal islamın təriqətçilərlə, sünni və 

Ģiələrlə geniĢ mübahisələri və s. isə dini nəzəriyyələrin və müsəlman hüququnun - fiqhin, 

məntiqin və fəlsəfənin inkiĢafına səbəb olmuĢdu. 

Ġlahiyyat və  fiqh  adətən  məscidlərdə tədris edilirdi.  Lakin  ziddiyyətli fikirlər 

artdıqca  "Allahın  evi"ndə  mübahisə  açmaq  istəməyən  alimlər  xüsusi  dini  təhsil 

müəssisələrinin -  mədrəsənin əsasını qoydular. Mənbələrdən aydın olur ki, ilk  mədrəsə 

X yüzilin sonunda NiĢapurda açılmıĢ, daha sonra isə müsəlman dünyasının  demək olar 

bütün  böyük  Ģəhərlərinə  yayılmıĢdı.  Bu  mədrəsələrdə  dərs  deyən  alim-ilahiyyatçılar 

təhsili  özlərinin  tərtib  etdikləri  ədəbiyyat  əsasında  qurur,  təhsil  baĢa  çatdıqda  öz 

tələbələrinə "icazə"  adlandırılan  "Ģəhadətnamə" verirdilər.  Ona görə  də "elmli  adam" 

adını qazanmaq  istəyən  hər bir  tələbə peyğəmbərin "lap  Çində də  olsa, elmin  dalınca 

get" kəlamına riayət edərək, dövrün nüfuzlu alimlərini dinləmək üçün Ģəhərdən-Ģəhərə 

gəzir,  əldə  etdiyi  "icazə"  vərəqələri  isə  artıq  onun  özünün  də  ilahiyyat  və  hüquq 

sahəsində müəyyən mənsəb tutmasına imkan yaradırdı. 

VII-X  əsrlərdə  Azərbaycanda  ədəbiyyat,  hüquqĢünaslıq  və  baĢqa  ictimai 

elmlərlə birlikdə təbiətĢünaslıq, riyaziyyat, astronomiya və b. dəqiq elmlərin yayılması 

üçün əlveriĢli Ģərait vardı. IX əsrin əvvəllərindən etibarən müsəlman Ģərqində mövcud 

---

219 

 

elmi  ədəbiyyatın  xarici  dillərdən ərəbcəyə  tərcümə  olunması elmlərin  inkiĢafını  xeyli 

sürətləndirmiĢdi.  Hələ  Harun  ər-RəĢid  dövründə  Bağdadda  təsis  edilmiĢ,  elm  və 

mədəniyyətin inkiĢafına daha böyük imkanlar yaratdığı üçün xəlifə əl-Məmunun adı ilə 

bağlı "Dərul-hikmə" və ya "Xizanət əl-hikmə" ("Hikmət evi" və ya "Hikmət xəzinəsi") 

adlandırılan  elmi  mərkəz  müxtəlif  (xüsusilə  yunan  və  siryani)  dillərdə  yazılmıĢ 

əsərlərin  ərəb  dilinə  tərcümə  edilməsi  sahəsində  mühüm  iĢlər  gördü.  Xilafət 

ölkələrindən olan və əsərlərini ərəb dilində yazan  müs əlman və qeyri-müsəlman lar 

Xilafət in  mədəni  və  elmi  həyatına  qoĢuldular.  Platon,  Aristotel,  Hippokrat,  Qa len 

və  baĢqa  alimlərin  əsərlərinə  Ģərhlər  yazılır,  onlara  müqabil  elmi  və  fəlsəfi 

traktatlar yaranırd ı. Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmi (ö l. 847) ilk dəfə o laraq sabit 

məntiq i qaydalar əsasında cəbr elmin in bünövrəsini qoymuĢ, Əbubəkr Məhəmməd 

ər-Razi  (865-925)  tibbə,  Əbu  Abdullah  əl-Bəttani  (858-929)  astronomiyaya  dair 

qiymətli əsərlər yazmıĢdı. Kimya ilə məĢğul olan ərəbdilli alimlər bu elmin sonrakı 

inkiĢafı  üçün  qiymətli  olan  bir  sıra  iĢlər  görmüĢdülər.  On lar  gümü Ģ  nitrat  (ma  əl-

fıdda),  sulfat  turĢusu  (zit  əz-zac)  və  i.a.  kimyəvi  birləĢ mələri  hazırlamıĢ,  naĢatır 

spirti  (ruh  ən-nuĢadir),  sülema  (əs-süleyman i),  spirt  (əl-kühul),  potaĢ  (əl-qily), 

arsen  (əz-zirnic),  bura  (əl-bura)  və  b.  maddələr  kəĢf  etmiĢlər.  Distillə  etmə, 

süzgəcdən  keçirmə,  büllurlaĢdırma  kimi  proseslərin  izah ını  ilk  dəfə  ərəbdilli 

kimyaçılar vermiĢlər. Bu alimlər kimyəvi maddələrdən dərmanlar hazırlamıĢlar.  

Təbiət elmləri IX əsrdən etibarən Azərbaycanda da əhəmiyyətli dərəcədə 

inkiĢaf  etmiĢdi.  O  dövrdə  Azərbaycanda  olmuĢ  səyyahlar  və  coğrafiyaĢünaslar 

burada bacarıqlı həkimlərin yaĢadıqların ı xəbər verirlər. 

Əldə  edilmiĢ  elmi  nailiyyətlər  təkcə  bu  və  ya  digər  ölkə  daxilində 

qalmayıb,  bütün  müsəlman  ġərqi  xalqların ın,  sonralar  isə  bütün  bəĢəriyyətin  elm 

və fikir xəzinəsinin ü mu mi sərvətinə çevrilmiĢdi. 

Ərəb  istilasınadək  Azərbaycanda  rəsmi  dini  dünyagörüĢləri  olan 

atəĢpərəstlik və  xristianlıqdan əlavə bəzi d igər dini əqidələrə (məsələn, Ģamanizmə 

və  b.)  tapınanlar  da  vardı.  Ərəblərin  iĢğalı  ilə  islam  əvvəlki  dini  əqidələri  aradan 

qaldırmağa  baĢladı.  Ġslamın  keçmiĢ  etiqadlara  nisbətən  mütərəqqi  cəhətləri, 

xüsusən  azadfikirlilik  meyillərinə  dözü mlülüyü  ona  qarĢı  rəğbəti  artırırdı.  Lakin 

əvvəlki  din i  əqidələr  birdəfəlik  yox  olmamıĢ,  özünün  bir  sıra  müddəalarını  və 

prinsiplərini  xalq  adət-ənənələrinə  qoĢaraq  əsrlər  boyu  yaĢatmıĢdır.  Ölkədəki 

maddi  mədəniyyət  abidələri  -  atəĢgahlar,  alban  kilsələri  də  keç miĢlə  bağlılığı 

möhkəmlətmiĢdir.  Əski  etiqadlar  zehin lərdən  tamamilə  silin məmiĢ,  bəzən  siyasi 

hərəkatda  açıq  Ģəkildə,  bəzən  də  rəsmi  ideologiya  ilə  bir  araya  sığmayan  bidət 

formasında  təzahür  etmiĢdir.  Ərəb  istilaçılarına  qarĢı  yönəldilmiĢ  Babək 

hərəkatının  ideologiyası  -  xürrəmilik  qədim  din i-fəlsəfi  fikir,  xüsusən  zərdüĢtilik 

zəminində təĢəkkül tapmıĢdı. 

Ġslam  dini  təliminin  müqəddəs  kitabına  "Quran"  (mənası:  "qiraət"),  onun 

tərəfdarına  isə  "müslim"  (təslim  olmuĢ,  tabe  olmuĢ),  yaxud  həmin  mənada 

"müsəlman" deyilir.  Quran 114 surədən (fəsildən)  ibarət olub, ayələrə bölünür.  Bu 

---