Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| əmələ gəlməsi
M əlum olduğu kimi, bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş bütün ölkələrdə dövlət üçün daha xeyirli sah ələrdə təbii inhisar olmuş və indi də var. Bu, təbii və texnoloji amill ərlə müəyyən edilən inhisarlaşmanm xarakterik olduğu yanacaq - enerji sah ələrinə də aiddir. İnhisar, təbii ki, istehsalçıya xərcləri, qiymətləri qaldırmaq, keyfiyy əti aşağı salmaq və s. yollarla sui-istifadə üçün şərait yaradır. Lakin bunu s əmərəli dövlət tənzimlənməsinin köməyi ilə aradan qaldırmaq olar (yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi). Məsələn, ABŞ-da elektroenergetika müəssisələri t əkcə tarifləri yüksəltməyə görə deyil, həm də onların strukturunu dəyişməyə görə, b əzi hallarda isə hətta onları aşağı salmağa görə icazə almalıdırlar. Böyük Britaniyada h əmin sahələrin fəaliyyəti üzərində nəzarətin əsas forması tariflərin t ənzimlənməsi sayılır. Yaponiyada neft m əhsullarının qiymətlərinə Xarici Ticarət və Sənaye Nazirliyi n əzarət edir, elektrik enerjisi tarifinin müəyyənləşdirilməsi və dəyişdiril- m əsinə görə isə nazirin sanksiyası tələb olunur. 438 Yanacaq-enerji kompleksind ə qiymətlər çoxlu miqdarda amillərin və meyarlarm t əsiri altında əmələ gəlir. Bu, xərclər, tələb və təklif balansı, energetika mü əssisələrinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi üzrə dövlət tədbirləri, dünya bazarının qiym ətləri, investisiya siyasəti və s. ibarətdir. Bazar münasibətləri inkişaf etdikcə dövl ət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərin dairəsi daralır və sərbəst qiymətləri rolu artır. Qiymətlər daha çox dərəcədə həm ayrı - ayrı yanacaq hasilatı və enerji ist
ehsalı müəssisələri arasında rəqabət nəticəsində formalaşır. Hal-
hazırda yanacağın qiyməti həqiqi bazar qiymətini əks etdirmir. Bu qiym
ətlər daha çox istehsalçıların maraqlarını və inflyasiya gözləmələrini əks etdirir v ə əslində tələbin dinamikasına uyğun gəlmir. Enerji resursları istehsal- çılarının cari topdansatış qiymətləri fasiləsiz artımla xarakterizə olunur. Lakin bu dinamika heç d ə qiymətlərin səviyyə və nisbətlərinin həm ölkə daxilində, həm də dünya bazar qiym ətləri ilə müqayisədə normallaşmasma dəlalət etmir. Əksinə, ayrı-ayrı enerji növləri arasında olduğu kimi, enerji ilə əmtəə və xidmətlərin əksəriyyəti arasında sabit qiymət paritetsizliyi yaranmışdır. Ölk əmizin müstəqillik dövrünə qədəm qoyduğu vaxtdan iniyə kimi yanacaq- enerji sah ələrində qiymət və tariflər sənayenin digər sahələrinə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Nəticədə sənayenin bir çox sahələri, xüsusilə kimya, maşınqayırma, metallurgiya kimi enerjitutumlu sahələr iflic vəziyyətinə düşmüş, istehsal olunan məhsulların qiymətləri dünya bazar qiymətlərini ötüb keçmişdir. Bu isə məhsulun anbarlarında yığlıb qalmasına, istehsal güclərindən istifad ə əmsalının azalmasına səbəb olmuşdur. Bütün bunlar enerjidaşıyıcılarının qiym ətləri artırılarkən bu məhsullardan istifadə edən kimya, maşınqayırma, metallurgiya kimi sah ələrdə istehsal olunan məhsulların dünya bazarında satılması üçün qiym ətartırma imkanlarının nəzərə alınmaması ilə əlaqədardır. Keç ən dövr ərzində yanacaq və enerjiyə qiymətlər kənd təsərrüfatı m əhsulunun tədarük qiymətlərinə nisbətən daha sürətlə artmışdır. Əgər nəzərə alsaq ki, k ənd təsərrüfatı yanacaq və enerjinin ən iri istehlakçılarından biri sayılır, onda bazar hakimiyy ətinə əsaslanan qiymət disproporsiyalarının şahidi olmuş olarıq. Göründüyü kimi, milli gəlirin bir sahədən digər sahələrə yenidən bölüşdürülməsi qeyri-taraz qiymətlər sistemi vasitəsilə baş verir. Neft sənayesinin işinin ən yaxşı nəticəsini isə onun məhsuluna daha sürətli qiymət artımı ilə də izah etm
ək olar. İqtisadiyyatda qiymətlərin liberallaşdırılması yanacaq - enerji kompleksinin sah ə-lərinə az təsir göstərmişdir. Belə ki, təbii qazın qiyməti təsbit olunmuş sayılır v ə yalnız inflyasiyanın səviyyəsinə görə indeksləşdirilir; digər enerjidaşıyıcılarının satış qiymətlərinin respublika daxilində tənzimlənməsi hökumətin müvafiq q ərarları ilə həyata keçirilir. Yanacaq - enerji kompleksinin işinin səmərəliliyini artırmaq və inflya-siyanın artım sürətini nəzərə almaqla Azərbaycan Respublikası Dövl
ət Neft Şirkətinin (ARDNŞ) İqtisadiyyat və Maliyyə nazirlikləri ilə ra zılaşdırılmış təklifləri qəbul edilərkən xam neftin hər tonunun şirkət üzrə orta topdansatış qiymət, təbii qazın hər 1000 kub. metrinin topdansatış qiyməti təsdiq 439
olunur. ARDNŞ daxilində neftçıxarma idarələri üzrə neftin və təbii qazın qiymətini şirkət özü müəyyən edir. Neft hasilatı müəssisələrində neft və neft məhsulları üzrə müəssisənin topdansatış qiymətləri müəyyən edilərkən əvvəlcə 1 tonluq məhsulun maya d əyərinin kalkulya-siyaları (adətən plan - maya dəyəri üzrə) aparılır. Həmin kalkulyasiyaların həqiqətə və iqtisadi reallığa uyğun olub - olmaması d əqiqləşdirilir. Bundan sonra emal müəssisələ-rinin mənfəəti ayrı - ayrı məhsullar üzr ə rentabellik səviyyəsinə görə hesablanır və hasilat maya dəyərinin üzərinə əlavə olunur. Məsələn, hazırda neft emalı müəssisələ-rində orta rentabellik s əviyyəsi 9% (soba mazutu və kimya benzini üçün 6%, qalan bütün məhsullar üzrə is ə 10% rentabellik) nəzərdə tutulur. Müəssisənin topdansatış qiyməti hesablandıqdan sonra neft bazalarının istehlakçılara buraxılış qiyməti və ya s ənayenin topdansatış qiyməti üzrə hesablamalar aparılır. Bu zaman neft m əhsullarına qoyulan aksiz dərəcələri nəzərə alınmaqla aksizlərin məbləği, vergi d ərəcəsi nəzərə alınmaqla ƏDV-nin məbləği, yol vergisi nəzərə alınmaqla respublika daxilind ə təchizat xərcləri və dövriyyədən Yol fonduna vergi hesablanır v ə hökumət tərəfindən təsdiq olunmaqla müəssisənin topdansatış qiymətinin üz ərinə əlavə olunur. Azərbaycanda neftlə əlaqədar qiymətlərin iki standartda – daxili və xarici qiymətlərdə əksini tapması klassik reallığın təzahürüdür. Azərbaycanda neftə qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi və tənzimlənməsi istiqamətndə sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsi müşahidə olunur. Ölkəmizdə aşağıdakı bazar təsisatlarını formalaşdırmaqla neftin qiymətinin optimal tənzimlən- məsinə nail olmaq mümkündür: - neft birjasının yaradılması; - regional səviyyədə forvard və fyuçers əməliyyatına malik ticari bazarın formalaşdırılaraq inkişaf etdirilməsi; - dövlət səviyyəsində neft və qaz, xüsusən də neft məhsulları sahəsində ehtiyat fondu yaratmaq. Hazırda ölkəmizdə qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi Respublika Tarif (qiymət) Şurası tərəfindən, Respublika Nazirlər Kabineti tərəfindən 2005-ci il 28 sentyabrında təsdiq olunmuş « Qiyməti (tarifi) dövlətin tənzimlədiyi məhsullar (iş və xidmətləri) üzrə Siyahı»
əsasında aparılır. Həmin siyahıda müxtəlif iqtisadiyyat sahələrini əhatə edən təbii və dövlət inhisarları və inhisarçı təsərrüfat subyektləri kimi 38 hədəf yer almışdır. Bunların içərisində Respublikada neft məhsulları üzrə topdansatış və pərakəndə satış qiymətləri və həm də, təbii qaz üzrə topdansatış, emal və nəqletmə tarifləri və təbii qaz üzrə pərakəndəsatış qiymət tarifləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. Azərbaycan Respublikasının dünyanın ölkələri ilə əməkdaşlığının genişlənməsi, iqtisadiyyatının sürətli inkişafı, beynəlxalq iqtisadiyyatda payının artması, milli təhlukəsizliyi, iqtisadi və strateji maraqları qorumaq ucun yetərli qədər maliyyə ehtiyatları ilə təmin edilməsi məhz müvəffəqiyyətlə aparılan neft 440
strategiyasının nəticəsidir. H.Əliyev yenidən hakimiyyətə gəlişi ilə birinci gundən etibarən neft sənayesini Azərbaycanda yaranan iqtisadi və siyasi bohranlardan cıxarmaqda rolunu yuksək qiymətləndirməklə həmin sahənin inkişafına can atmışdır. 1994-cu ilin 20 sentyabrın qeyd edilənlərin məntiqi nəticəsi kimi dunya üzrə 7 olkəni əhatə edən 11 xarici neft şirkətlə “Əsrin muqaviləsi” bağlanmışdır. Həmin muqaviləyə görə Azərbaycanın dunyanın dövlətlərinə leqal şəkildə bəyan edilməsi növbəti dovrlərdə muxtəlif dunya dövlətlərindən olan 40-dan artıq neft kompaniyası ilə əlavə şəkildə 30-dan çox muqaviləni bağlamağa gətirib çıxardı və yekunda neft sektoru üçün sərmayə yatırımları 60 mlrd. dollar təşkil etdi. Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji resursları istiqamətində uğurları bununla qurtarmadı. Enerji təhlukəsizliyinin təmin olunması sahəsində 2006-cı ildə Azərbaycanın Avropanın əsas tərəfdaşlardan birinə cevrilməsinin rəsmiləşməsi “ Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasındakı energetika sahəsində tərəfdaşlıq barədə Anlaılşma Memorandumu” nun imzalanması ilə baş tutdu. Əgər Azərbaycan 2006- cı ilə kimi RF-dən qaz idxal edirdisə, artıq 2007-ci ildən etibarən ölkəmiz qaz ixracatçısına cevrilmişdir. Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji resurs- larından effektiv istifadəsi olkənin enerji təhlukəsizliyini təmin etməklə yanaşı, beynəlxalq səviyyədə onun movqeyini mohkəmləndirdi ki, bu da Heydər Əliyevin uzaqgorənliyinin nəticəsidir. Ölkəmizdə enerji strategiyası istiqamətində qazanılan müsbət nəticələr az sonra Azərbaycanın sürətli iqtisadi inkişafında xüsusi önəm təşkil etdi və ölkənin iqtisadiyyatının inkişafı öz dinamikliyini təmin etdi. Göründüyü kimi, Umummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən neft strategiyası proqramının hazırlanması və onun həyata kecirilməsi istiqamətində muhum addımlar atılması ölkə iqtisadiyyatına daxil olan neft gəlirlərinin duzgun istiqamətləndirilməsinə, bununla da əhalinin rifah halının yuksəldilməsinə və muhum sosial-iqtisadi layihələrin həyata kecirilməsinə yönəldilmişdir. Həmin addımlar arasında daha əhəmiyyətlisi neft gəlirlərindən effektiv istifadə, nəsillər arasında ədalətli bolgu və neft sektorunda şəffaflığı təminetmə yönümündə 1999-cu ildə Azərbaycan Respublikası Dovlət Neft Fondunun təsis olunmasıdır. Zaman keçdikcə Dovlət Neft Fondu ölkənin beynəlxalq maliyyə qurumuna cevrilməklə onun fəaliyyəti respublikanın milli maraqlarını qorumağa yönəlmişdir. Neft Fondunun köməyilə neft gəlirlərinin strateji baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edən infrastruktur yaratmağa, ciddi sosial problemləri aradan qaldırmağa istiqamətlənmişdir. Bundan əlavə, ölkə əhalisinin indiki sosial-iqtisadi problemlərini həll edən Neft Fondu, gəlirləri gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamağa yönəlik işlər görür. Statistik məlumatların təhlilindən aydın olur ki, neft gəlirləri Neft Fondunun vasitəçiliyi ilə effektiv formada iqtisadi inkişafa yonəltmişdir. Neft Fondunun mədaxili təsis edildiyi 2001- ci illə 2015- ci il arasında, yəni 15 il ərzində 125 mlrd. dollara yaxın olmuşdur ki, bunun da 27%- ni yığıma yönəlmişdir. Neft Fondunun vəsaiti 2017-ci ilin əvvəlinə 57 mlrd. manata və ya 33,2 mlrd. ABŞ dollarına yaxın olmuşdur.Ölkədə neft strategiyası uğurla reallaşdırıl- 441
dığına görə son illər ərzində iqtisadi artımda yüksəlişin real şahidi olmuşuq. AR DSK-
nın məlumatına görə, 2000-ci ildə respublika üzrə neft hasilatı 14,0 mln. tondan 2010- cu ildə 51 mln. tona çatmış, 2015 və 2017-ci illərdə isə bir qədər azalaraq müvafiq surətdə 42 mln. tona və 39 mln. tona enmişdir, qaz hasilatı isə müvafiq olaraq 2000- ci ildə 5,6 mlrd. kub metrdən 2010-cu ildə 26,3 mlrd. kub metrə, 2015-ci ildə 29,7 mlrd. kub metrə qədər artmış, 2017-ci ildə isə bir qədər azalaraq 28,6 mlrd. kub metr təşkil etmişdir. Nə-ticədə, məcmu daxili məhsul 2000- ci illə müqayisədə 2010-cu ildə 10 dəfə, 2015-
ci ildə 11,6 dəfə, 2017-ci ildə isə 12,5 dəfə artmışdır. Bundan əlavə, 2003-2017-ci illərdə Neft Fondunun dovlət budcəsi üçün transfertlərin həcmi 64 mlrd. manata yaxın olmuşdur. 2017-ci il ərzində Azərbaycanın dovlət budcəsi gəlirləri 17,5 mlrd. manat təşkil etmişdir ki, bunun da 46 faizdən çoxu fondun transfertlərinin payına düşür. Son illərdə Azərbaycan üzrə makroiqtisadi gostəricilərdə muşahidə olunan bu artımların əsasında uğurla aparılan effektiv neft strategiyası durur. Nəticədə, UDM- də neft-qaz sektorunun xüsusi çəkisi orta hesabla 45-50 faizə, budcə gəlirlərində xüsusi çəkisi 70-75 faizə, ixracda xüsusi çəkisi isə 90 faizə çatmışdır. İqtisadiyyatda neft sektoru böyuk xüsusi çəkiyə malik olmasına rəğmən, neft gəlirlərinin hesabına formalaşmış infrastruktura əsasən qeyri-neft sektoru da surətlə inkişaf edir və gələcək illərdə neftdən asılılığın aradan qaldırılmasına xidmət edir. Həmçinin neft gəlirləri gəlirliyin səviyyəsi baxımından ölkəmizin reytinqini yuksəltməyə şətirib çıxarmışdır. Qeyd edək ki, BVF-nin öz fəaliyyətində beynəlxalq səviyyədə 1,4 mlrd. insanın yaşadığı 51 olkəni “resursla zəngin” olkələr kateqoriyasına daxil edir. Həmin dövlətlər ixrac və fiskal gəlirlər üzrə ən azı 20%-i bərpa edilməyən təbii resurslar vasitəsilə aparırlar[44]. Azərbaycan ixracın 90%-dən coxunu, budcə gəlirlərinin 75%-ni, UDM-in isə ən azı 45%-ni neft-qaz sektorundan təmin edən olkə kimi “resursla zəngin” olkələr kateqoriyasında orta gəlirli olkə yerini tutmuşdur. Bundan başqa, məcmu qənaətin əsas hissəsi neft və qaz hasilatı sahəsi hesabına təmin edilmişdir. Belə ki, neft sektorunun ÜDM-də payı 2009-cu ildə 45,1 faizə, 2010-cu ildə 48,0 faizə, 2014-cü ildə 36,6 faizə, 2015-ci ildə isə 25,3 faizə bərabər olmuşdur. Bu sahənin məhsulunun əsas hissəsi də ixrac olunmuşdur. Belə ki, 2015-ci ildə ölkədə ixracın həcminin 86,0 faizi neft, qaz və neft məhsullarının payına düşmüşdür. Bu da bu sahənin ümumi məhsul həcminin təqribən 80 faizinə bərabər olmuşdur. Göründüyü kimi, ÜDM-in böyük hissəsi ixrac məhsullarının istehsalı hesabına yaranmışdır ki, bu da S.Kuznetsin qeyd etdiyi amillərin Azərbaycanda investisiya qoyuluşlarını məhdudlaşdırmadığını göstərir. Bundan başqa, neft və qaz hasilatı sahəsində yaranan əlavə dəyərin əhəmiyyətli hissəsini renta təşkil edir. Belə ki, 2014-cü ildə bu sahədə ümumi buraxılışda aralıq istehlakın payı 33,1 faizə, əmək haqqının payı 12,4 faizə, əsas fondların istehlakının payı 3,2 faizə, xalis mənfəətin payı isə 50,7 faizə bərabər olmuşdur. Xalis mənfəətin payının belə yüksək olması bunun tərkibinə rentanın da 442
daxil olması ilə əlaqədardır. Nəticədə, əldə edilmiş renta hesabına mövcud istehsalı inkişafına iri həcmli investisiya qoyuluşları üçün əlverişli şərait yaranır. Azərbaycanın enerji strategiyası hazırda da uğurla davam etdirilir. Azərbaycanın yaxından iştirak etdiyi və maliyyələşdirdiyi “Şahdəniz-2” layihəsinin gercəkləş- dirilməsi və Transanadolu qaz kəmərinin cəkilişi yaxın gələcəkdə Avropanın qazla təminatında olkəmizin statusunu daha da yuksəldəcəkdir. Azərbaycan uğurlu neft- qaz strategiyası sayəsində Avropanın artan enerji tələbatının odənilməsi və dunyada enerji təhlukəsizliyinin təminatı sahəsində ən əlverişli tərəfdaşlardan hesab olunur. Dunyada alternativə malik enerji mənbəsi hesab edilən Xəzər region üzrə neft- qazın istehsalla əlaqədar başlıca maliyyə risklərindən biri məhsulun dunya bazarına təhlukəsiz və sərbəst marşrutlarla cıxarılması ilə bağlıdır. Bu mənada Azərbaycan ozunun və tərəfdaş olduqlarının hasil etdikləri neft-qaz məhsullarını xarici bazara cıxarılması və ixrac marşrutlarının şaxələndirilməsi sahəsində Xəzəryanı olkələr icərisində ən əlverişli movqeyə malikdir. Digər Xəzəryanı olkələrlə muqayisədə olkənin enerji ixracı riskləri cox aşağıdır. Hal-
hazırkı şəraitdə Bakı–Tiflis–Ceyhan, Bakı–Supsa, Bakı–Novorosiysk kimi il ərzində gucu təqribən 70 mln. t. olan uc neft kəmərinin, Bakı–Tiflis–Ərzurum, Bakı–Astara–İran və Bakı–RF kimi il ərzində gucu təqribən 35-45 mlrd. m 3 olan
maye qaz kəmərinin movcudluğu Azərbaycan və onun tərəfdaş olduqlarının enerji ixracatı sahəsində geoiqtisadiyyat riskləri sıfıra endirmişdir. Avrasiyanın strateji əhəmiyyətli transit olkələrindən biri olan Azərbaycanın Şərq–Qərblə ticarəti, energetika, yanacaq və nəqliyyat- kommunukasiya əlaqələrinin (xətlərinin) mərkəzində yer alır. Azərbaycanın bu movqeyi getdikcə guclənir[6]. Karbohidroge n ehtiyatlarını hasil etmək və Avropanın bazarına catdırılması məqsədilə reallaşdırılan böyük layihələr Avropa üzrə neft-qazla təminatı üzrə ölkəmizin onəmli yer tutmasına şərait yaratmışdır. Hökum
ət tərəfindən iqtisadi siyasətin yürüdülməsi zamanı dünya bazarındakı qiym
ətlərin nəzərə alınmaması yerli istehlakçıların və istehsalçıların ziyan ç əkməsinə səbəb ola bilər. Odur ki, dünya bazarında neftin və neft məhsullarının qiym ətləri aşağı düşdükdə daxili bazarda da onların qiymətləri aşağı salınmalıdır. Yanacaq - enerji kompleksinin inkişafının səmərəliliyi xeyli dərəcədə təbii resurs- ların məniMCənilməsi prosesinin müxtəlif mərhələlərində optimal m əniMCənilmə strategiyasının seçilməsi ilə müəyyən edilir. Belə bir strategiyanın, faydalı qazıntı ehtiyatlarının daha səmərəli istiqamətinin və işlənib hazırlanası obyektl
ərinin müəyyən edilməsi, elmi-texniki tərəqqinin inkişafı, təbiətdən istifadə üzr
ə investisiya və ekoloji siyasətin təkmilləşdirilməsi nöqteyi - nəzərindən əsaslandırılması resursların iqtisadi qiymətləndirilməsinin predmet dairəsini təşkil edir. Mineral xammal resurslarının iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi xarici ölk ələrdə xeyli dərəcədə geniş tətbiq olunur. Müxtəlif ölkələrdə onun aparılmasının m əqsədi, meyarları və obyektləri torpaq və faydalı qazıntılar üzərində mülkiyyətin forması, habelə iqtisadiyyatın bu bölməsində əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı 443
il ə xarakterizə olunur. Torpağın və faydalı qazıntı yataqlarının alqı-satqı obyektləri olduğu inkişaf etmiş bazar ölkələrində resursların iqtisadi qiymətləndirilməsi onların məniMCənilməsindən gözlənilən mənfəətin müəyyən edilməsinə əsaslanır. Bu zaman k əşfiyyat işləri üçün sahənin icarəyə götürülməsi, kəşf edilmiş yataqların s ənaye tikililərinə kapital qoyulması, istismar olunacaq yataqların əldə olunması üzr ə məqsədəuyğunluğun əsaslandırılması qiymətləndirmənin məqsədi kimi çıxış edir. Bundan başqa, iqtisadi cəhətdən qiymətləndirmədən istifadə etməklə yatağın m əniMCənilməsinin, faydalı qazıntının hasilatı və emalı, onun kompleks istifadəsi, habel ə təbiətin mühafizəsi tədbirləri üzrə yeni metodların tətbiqinin texniki- texnoloji sxeminin əsaslandırılması aparılır. Resursların iqtisadi qiymətləndirilmə- sini aparan subyektl ər əsasən mineral - xammal yataqlarının geoloji tədqiqində, hazırlığında və işlənməsində iştirak edən müəssisə və təşkilat qrupları (dövlət geologiya xidm ətləri, fərdi sənaye şirkətləri və ayrı-ayrı sahibkarlar) sayılır. T əsərrüfatçılığın bazar sistemi şəraitində resursların iqtisadi qiymətləndirmə obyektl əri kimi yataq axtarışları üçün perspektiv torpaq sahələri, müxtəlif öyr ənilmə mərhələlərində yerləşən aşkara çıxarılmış yataqlar, tam kəşf olunmuş yataqlar, habel ə öz yataqlarından və hasilat müəssisələrindən ibarət dağ-mədən kompleksl əri çıxış edə bilər. Perspektiv torpaq sahələrinin iqtisadi cəhətdən qiym ətləndirilməsi onların icarəyə götürülməsi və ya icarədən çıxarılmasının m əqsədəuyğunluğunun müəyyən edilməsi üçün əsas sayılır. Aşkara çıxarılmış yataqlar üçün qiym ətləndirmənin nəticələri geoloji-kəşfiyyat işlərinin davam etdirilm əsi zəruriliyi ilə müəyyən edilən meyar kimi çıxış edir. Və nəhayət, əgər k əşf olunmuş yatağın sahibi onun məniMCənilməsinə kapiatl qoymağı planlaşdırmırsa, onda qiymətləndirmənin nəticələrinə görə həmin yatağın satılması v ə ya alınmasının məqsədəuyğunluğu haqqında məsələ həll olunur. Yuxarıda sadalananlarla əlaqədar olaraq demək olar ki, mənfəət resursların iqtisadi qiym ətləndirilməsinin əsas və əslində yeganə meyarı sayılır. Sərf olunmuş kapitalın ödənilməsi müddəti də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona gör ə də yataqların iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsinin xarici ölk ələrdə tətbiq dilən metodları arasında, gözlənilən mənfəətin hesablanmasında vaxt amilini n əzərə alan metodlar daha geniş yayılmışdır. Resursların iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsinin inkişaf etmiş bazar ölk
ələrində tətbiq olunan hesablamaları üçün əsas düsturlar cədvəldə verilmişdir. Metodların mahiyyəti müasir faydalı qazıntı qiymətliləri şəklində hesablanan resursların məniMCənilməsindən gözlənilən diskotlaşdırılmış mənfəətin müəyyən edilm
əsindən, bu qiymətlilərin kapital qoyuluşu ilə birgə rentabellik indekslərinin hesablanmasından, kapital qoyuluşunun daxili qayıdış normasının qiymətlən- dirilm əsindən ibarətdir. Resursların iqtisadi qiymətləndirilməsinin və tətbiq olunan metodların reallaşdırılmasmm dəqiqliyi praktiki mülahizələrə əsaslanır. Yatağın m əniMCənilməsi haqqında qərar çoxvariantlı optimallaşdırma hesablamaları əsasında qəbul olunur. Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|