Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov

 

444 

---

C

ədvəl 25.3 

Xarici ölkələrdə yatağın iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsində 

tətbiq olunan əsas düsturlar 

Metodun 

adı 

  Düstur 

  

İşarələr 

1. Xoskold düsturu 

𝑉

𝑝

=

𝐴

𝑟

(1 +

𝑟

)

𝑛

−

1 +

𝑟

𝑖

 

 

Vp - 

yatağın müasir ümumi 

d

əyərliliyi; A – orta illik 

m

ənfəət; n – yatağın işlənib 

haırlanması vaxtı; r – normal 

m

ənfəət; r - risk dərəcəsi 

n

əzərə alınan mənfəət 

2. Birbaşa diskot-

laşdı rma metodu 

𝑉

𝑝

=

�

𝐴

𝑡

1

(1 +

𝑟

)

𝑡

1

𝑡

1

=𝑛

𝑡

𝑖

=1

 

A

 - yata

ğın işlənməsinin ti 

ilind

ə mənfəət 

3. Merkill düsturu 

𝑉

𝑝

=

𝐴

[(1 +

𝑟

)

𝑛

−

1]

𝑟

(1 +

𝑟

)

𝑛

 

H

əmin işarələr

 

4.Müasir 

qiym

ətliləri nisbəti 

(rentabellik 

indeksi) 

𝑃𝑉𝑅

=

∑

𝐴

𝑡

𝑖

(1 +

𝑟

)

𝑡

𝑖

𝑡

1

=𝑛

𝑡

1

=0

∑

𝐽

𝑡

𝑖

(1 +

𝑟

)

𝑡

𝑖

𝑡

1=𝑝

𝑡

𝑖

=0

 

 

J

t 

- ilin kapital qoyulu

şu; ti 

— hasilat mü

əssisəsinin 

tikilm

ə müddəti, 0-dan p ilinə 

kimi; ti - yata

ğın işlənməsi 

müdd

əti, 0-dan n ilinə kimi 

5. Xalis müasir 

qiym

ətlilər (illik 

d

əyişən mən-fəət 

üzr

ə) 

𝑁𝑃𝑉

=

�

𝐴

𝑡

𝑖

(1 +

𝑟

)

𝑡

𝑖

𝑡

𝑖=𝑛

𝑡

𝑖

=0

− 𝐽

 

 

J — 

kapital qoyuluşu 

6.Xalis müa-sir 

qiymtlil

ər 

(illik sabit 

m

ənfəət üzrə) 

𝑁𝑃𝑉

=

𝐴

(1

− 𝑟

)

𝑛

𝑟

(1 +

𝑟

)

𝑛

 

− 𝐽

 

 

H

əmin işarələr 

 

Bel

əliklə, təbii resursların və geoloji-kəşfiyyat işlərinin dəyərinin müəy-

y

ən edilməsi  ehtiyatların  qiymətlərinin  biznes  sferasının  təsərrüfat  əlaqələri 

sistemin

ə  real olaraq daxil edilməsi ilə  daha aktualdır.  Dünya  təcrübəsində 

ehtiyatların qiyməti müəssisə əmlakının dəyər elementi sayılır. Odur ki, onun 

obyektiv olaraq mü

əyyən edilməsi geoloji - kəşfiyyat və hasilat müəssisələrinin 

s

əhmləşdirilməsinin  aparılmasında,  səmərəli lisenziya və  vergi siyasətinin 

reallaşmasında,  ehtiyatların  girov  dəyəri kimi istifadəsində  və  bazar münasi-

b

ətləri sisteminə keçid zamanı meydana çıxan digər vəzifələrin həyata keçiril-

m

əsində çox vacibdir. 

M

ənfəət  resursların  qiymətləndirilməsininəsasıdır.  Eyni  zamanda  qoyul-

muş  kapitalın  ödənilməsinin müddəti də  vacib bir məsələdir. Buna görə  də 

xarici ölk

ələrdə  tətbiq  olunan  yataqların  iqtisadi  qiymətləndirilməsi  metodları 

445 

---

göz

ələnilən mənfəətin hesablanmasında vaxt amilini nəzərə alır. 

Resursların  iqtisadi  qiymətləndirilməsinin hesablanması  üzrə  inkişaf 

etmiş ölkələrədə tətbiq olunan düsturlar verilmişdir. 

Resursların  iqtisadi  qiymətləndirilməsinin  aparılması  üçün  cədvəldə 

verilmiş  düsturlar  təcrübi  olaraq  inkişaf  etmiş  ölkələrədə  istifadə  edilir. Bu 

metodların 

mahiyyəti gözlənilən 

diskontlaşan 

mənfəətin müəy- 

y

ənləşdirilməsidir. 

Qeyd etm

ək  lazımdır  ki,  geoloji  kəşfiyyat  işlərinin ilkin mərhələsində 

olan  yataqların  iqtisadi  cəhətdən qiymətləndirilməsi nəzəri  baxımdan  az 

öyr

ənilmişdir. 

Bel

əliklə, təbii və geoloji kəşfiyyat işlərinin, faydalı qazıntıların resurs və 

ehtiyatların  qiymətləndirilməsi  bu  gün  çox  aktualdır.  Dünya  təcrübəsində 

ehtiyatların qiyməti müəssisənin əmlak dəyərinin bir elementidir. Buna görə də 

onun obyektiv mü

əyyən olunması  geoloji kəşfiyyat və hasilat müəssisələrinin 

s

əhmdarlaşması zamanı böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

 

 

22.3. Tikinti kompleksind

ə qiymətlərin əmələ gəlməsi 

 

Tikinti f

əaliyyətində  məhsulun  istehsalı,  başqa  sözlə  bina və  qurğuların 

yaradılması  prosesində  tikinti  işləri,  istehsal  avadanlıqlarının  quraşdırılması, 

köm

əkçi, nəqliyyat və s. işlər əsaslı tikintini əhatə edirlər. Tikilərək istismara 

q

əbul  edilmiş  istehsal  və  qeyri-istehsal təyinatlı  obyektlər tikinti məhsulları 

adlanırlar.  Qiyməti tikintidə  əsasən  resurslar  formalaşdırırlar.  Bununla  yanaşı 

qiym

ətin məbləğini  və  daxili  quruluşunu  müəyyən edən amillərə  işçilərin 

ixtisas bacarığı və vərdişi, əməyin texnika ilə silahlanması, istehsalın və əməyin 

t

əşkili,  əməyin təbii  şəraiti, tikinti obyektinin yerləşdirilməsi, məhsullara 

t

ələbatın və təklifin həcmi və s. aid edilir. Digər iqtisadi fəaliyyət sahələrindən 

f

ərqli olaraq tikintidə məhsul istehsalının tsikli uzunmüddətlidir. Bu da tikintidə 

qiym

ətin formalaşmasına təsir edən amillərdən biridir. Planlaşdırma və statistik 

uçotlarda tikintid

ə  qiymət  birbaşa  xərclər, üstəlik xərclər və  gəlir  əsasında 

formalaşdırılır.  Tikinti  obyektinin  qiyməti, bilavasitə  aşağıdakı  xərclərin 

öd

ənilməsini özündə ehtiva edir: 

-

 

əmək haqqı xərcləri; 

-

 

material x

ərcləri; 

-

 

maşın-mexanizmlərin istismarı xərcləri; 

-

 

avadanlıqların alınması xərcləri; 

-

 

üst

əlik xərcləri; 

-

 

sosial ehtiyaclara ayırmaları; 

-

 

əsas fondların amortizasiyası xərcləri; 

-

 

dig

ər xərcləri. 

Hazırda  Azərbaycanda qüvvədə  olan Tikinti Norma və  Qaydaları 

446 

---

4.02.1984 v

ə yaxud 4.02.1991, yəni Tikinti Norma və Qaydalarının IV hissəsi 

“Smeta norma v

ə qaydaları” əsasında tərtib edilən smetalar, bilavasitə qiymətin, 

o cüml

ədən əmək haqqının və s.-nin hesablanmasını özündə ehtiva edir. Belə 

ki, bu “Smeta norma v

ə qaydaları” bilavasitə özündə tikintidə istifadə olunan 

əməyin,  materialların  və  maşın-mexanizmlərin  texniki  normalaşdırılmasına 

müvafiq sur

ətdə bunların haqlarının ödənilməsi formalarını özündə birləşdirir. 

Tikinti-

quraşdırma  proseslərinin tədqiqi üçün tətbiq edilən texniki norma-

laşdırma  normativ  müşahidə  metodlarından  ibarətdir.  Müşahidə  metodunun 

seçilm

əsi tədqiqatın  məqsədindən  asılıdır.  Məsələn,  yeni  tikinti  normalarının 

hazırlanması,  qüvvədə  olan  normaların  səviyyəsinin təyini,  iş  vaxtından 

istifad

ənin  yaxşılaşdırılması  və  s.  zamanı  bu  metodlardan  istifadə  edilə  bilər. 

fotohesab,  xronometraj v

ə  texniki-hesab  kimi  müşahidə  metodları  mövcud-

durlar.  Tikinti  prosesinin  normalı  iş  prosesinin  xarakteristikası  olub  onun 

əsasında  müvafiq  məsrəflər müəyyənləşdirilir.  Tikinti  işlərinə  tətbiq edilən 

maşın  və  mexanizm, alət və  üsulların  xarakterləri, material. Məmulat və 

detalların  tərkibləri,  işin  tərkibi,  əməyin təşkili,  iş  metodları,  işçilərin  sayı  və 

əmək haqqı sistemi, təhlükəli və zərərli amillərin varlığı, əmək şəraiti və s. bu 

normalda öz 

əksini  tapırlar.  Normalın  dəyişdiyi  halda  normaların  da 

d

əyişdirilməsi  lazımdır.  Mütəxəssis  müşahidəçilərin  olmadığı  təqdirdə 

özüfotoqraflama metodu il

ə  də  normalaşdırma  aparmaq  mümkündür.  Texniki 

normalaşdırma  əməyin elmi təşkilinin  tərkib hissələrindən  biridir.  Əməyin 

texniki normalaşdırılması işçilərə tapşırılmış iş həcmlərinin müvafiq istehsalat 

şəraitində  texniki təşkilatlanma  ilə  yerinə  yetirilməsi və  müəyyən zamanda 

tikinti m

əhsulu  vahidinin  hazırlanması  məsrəflərinin müəyyənləşdirilməsi ilə 

bağlıdır.  Mütərəqqi  əmək  normaları  həmişə  işin  təşkilinin  yaxşılaşdırılması, 

əmək məhsuldarlığının artırılması və istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə 

xidm

ət  edibdir.  İndiyədək  əməyin  normalaşdırılması  muzdla  haqqı  ödənilən 

işlərlə  məhdudlaşdırılıbdır.  Tikintidə  vaxtamuzd  işlər isə  normalaşdırılmadığı 

v

ə  belə  işlərdə  işləyən  işçilərin  sayı  kifayət qədər  əsaslandırılmadığından, 

n

əticədə onların iş vaxtlarından səmərəli istifadə edilməyibdir. İndiyədək tarif 

sistemi 

əmək  haqqının  təşkilinin  əsasını  təşkil  edibdir.  Əmək  haqqına  tətbiq 

edil

ən  əlavələr, yəni mükafat və  s. də  tarif sisteminə  daxil  edilibdir.  Əmək 

haqqının  ödənilməsinin  əsas prinsiplərindən biri isə  onun müxtəlif tarif 

d

ərəcələri ilə  ixtisaslaşan  işçilər  arasında  differensiallaşdırılması  ilə 

s

əciyyələnibdir.  Müasir  şəraitdə  istehsalın  səmərəliliyini  artırmaq  üçün  bəzi 

m

əsələlərin də həlli zəruridir. Məsələn:  

- 

işlərin normalaşdırma sferası bütün işləri əhatə etməlidir; 

-  indi yeni texnika, texnologiya v

ə  əməyin təşkili  səviyyəsinə  görə  işin 

normalı dəyişdiyindən qüvvədə olan normalar təzələnməlidirlər; 

-  indi 

əmək haqqına tikinti məhsulunun maya dəyərində dəyişən xərclər 

kimi baxmaq lazımdır; 

- 

bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  işçilərə  veriləcək  əmək  haqlarının, 

447 

---

bilavasit

ə işlərin əməktutumuna mütənasib olaraq onların işə sərf etdikləri vaxt 

üzr

ə müəyyənləşdirilməsi daha məqsədə müvafiqdir.  

Qeyd etm

ək  lazımdır  ki,  tikintidə  material  ehtiyatlarının  bu  və  ya digər 

hesabat tarixin

ə  təchizatının  müəyyənləşdirilməsi zərurəti  yaranır.  Bu  zaman 

obyektin materiallarla t

əchizatında  qeyri-stabil qiymətlər yaranır.  Belə  ki, bir 

q

ədər  gec  alınan  materialların  qiymətləri ola bilsin ki, əvvəlki qiymətlərdən 

baha  başa  gəlsin. Nəticədə  material  ehtiyatlarının  son  qiymətlər üzrə  hesab-

lanması lazım gəlir. Bir sıra qərb ölkələrində ya birinci dəfə gələn qiymətlərlə 

(FİFO metodu) və  ya son dəfə  gələn qiymətlərlə  (LİFO  metodu)  materiallar 

obyektin tikintisin

ə silinirlər. Bizim fikrimizcə isə: 

-

 

cari (orta) qiym

ət əsasında material məsrəfləri hesablanmalıdır; 

Tikinti-

quraşdırma  işlərində  material məsrəflərinin  aşağı  salınması 

bazarda r

əqabət mübarizəsində  onun maya dəyərinin  aşağı  salınmasına  şərait 

yaradar.  Bu  zaman  materialların  çəki göstəricisində  texniki-texnoloji həllər 

hesabına  material,  detal  və  konstruksiyaların  məsrəf  normalarının  aşağı 

salınması  və  müqayisə  etibarilə  layihə-smeta sənədlərində  nəzərdə  tutulmuş 

material, detal v

ə konstruksiyaların qiymətlərinin azaldılması tikinti-quraşdırma 

işlərinin maya dəyərinin azalmasına zəmin yaradar.  

Tikinti m

əhsulunun maya dəyərinin  əsas elementlərindən olan tikinti 

maşın-mexanizmləri üzrə  ödənilən xərclər də  xüsusi  əhəmiyyət kəsb edirlər. 

İndiyədək maşın-mexanizm xərcləri də müvafiq Tikinti Norma və Qaydalarına 

əsasən müəyyənləşdirilərdi.  Hazırda  iqtisadi  ədəbiyyatlarda  maşın-mexanizm-

l

ərin istismar xərcləri onlardan istifadə olunma müddəti, həmçinin lizinq, icarə 

v

ə  s. üzrə  bir  maşın-saatın  müvafiq  qiyməti  haqqında  məlumatlar nəzərə 

alınmaqla təyin olunduğu qeyd edilir. Bu səbəbdən Tikintinin Təşkili Layihəsi 

v

ə  İşlərin  İcra  Layihəsinə  lazım  olan  variantların  müqayisə  edilməsi 

m

əqsədəuyğundur.  

Keyfiyy

ətli tikinti isə  tikintiyə  çəkilən xərclərin ödənilməsinə  və  istis-

marda yararlılığına mühüm zəmin yaradır. Bu məqsədlə tikintidə əməyin yaxşı 

t

əşkili,  tikinti-quraşdırma  işlərinin maya dəyərinin  aşağı  salınması,  əmək 

m

əhsuldarlığının  yüksəldilməsi, mütərəqqi tikinti-quraşdırma  üsullarından 

istifad

ə  edilməsi və  işlərin mexanikləşdirilməsinin təkmilləşdirilməsi həmişə 

prioritet istiqam

ətlər hesab olunublar. Tikinti prosesləri üçün həmişə texnoloji 

x

əritələr tərtib olunurlar. İşlərin tərkibi, material təchizatı, əmək şəraiti (iqlim, 

relyef, iş növbəsinin sayı və s.) bu xəritələrdə göstərilirlər. texnoloji xəritənin 

t

ətbiq  edildiyi  tikinti  prosesinin  texnologiyası  ardıcıl  surətdə  yerinə  yetirilən 

işlərlə  müşahidə  olunur. Tikinti prosesinin texnoloji xəritəsinə  daxil olan 

t

əqvim planı və sikloqramını tərtib etməzdən əvvəl əmək sərfi və əmək haqqı 

kalkulyasiyaları  tərtib  olunur.  Bu  zaman  iş  prosesinə  daxil  olan  bütün  işləri 

n

əzərə  almaq  lazımdır.  Tikintinin  əmək  resursları,  materiallar  və  maşın-

mexanizml

ərlə təchizatı, tikintinin təqvim planına uyğun həyata keçirilir. Bütün 

tikinti-

quraşdırma işləri üçün əmək və maşın tutumları hesablanaraq sistemləş-

448 

---

dirilir. Alınan göstəriciləri müvafiq normativlərlə müqayisə etməklə buraxılan 

s

əhvləri aşkar etmək olur.  

Tikinti-

quraşdırma  işləri özündə  tikinti və  quraşdırma  işlərini birləş-

dirirl

ər. Bina elementlərinin  hazırlıq  səviyyəsi və  mühəndis  avadanlıqlarının 

t

əqdim  edilmiş  parametrlərinin  iş  rejiminin  saxlanılması  üzrə  işlər kompleksi 

texniki is

tismarı  əhatə  edirlər. Tikinti müddətində  investorun nümayəndəsi 

t

ərəfindən  binanın  konstruktiv  hissələrinin (örtük, pilləkən qəfəsi və  s.) və 

tikinti  başa  çatdıqda  isə  tikinti  normalarına  uyğun  olaraq  işçi  və  dövlət 

komissiyaları tərəfindən binanın özünün istismara qəbul edilməsi prosesi həyata 

keçirilir.  Podratçının  təqsiri üzündən  buraxılmış  səhv və  nasazlıqların  onun 

hesabına  vaxt  müddətinə  görə  (bu müqavilədə  öz  əksini  tapmalıdır)  aradan 

qaldırılması dövrünü əhatə edən müddət binanın zəmanət müddəti hesab olunur. 

Z

əmanət müddəti  ərzində  podratçının  təqsiri  ucbatından  yaranan  nasazlıqlar 

üzr

ə  bütün xərclər podrat müqavilə  qiymətinə  mütənasib  olaraq  podratçının 

hesabına  həyata  keçirilir.  Binanın  texniki,  planlı-həcmi, sanitar-gigiyenik və 

estetik göst

əriciləri  binanın  istismar  keyfiyyətlərini ifadə  edirlər.  Binanın 

uzunömürlülük,  oda  davamlılıq  və  s.  əlamətləri  binanın  kapitallığını  əks 

etdirirl

ər. texniki xidmət müddəti və  qaydalarının  qorunması  şərti ilə  əsaslı 

t

əmirə  qədər bina elementlərinin normativ sənədlərlə  təsdiq  edilmiş  dövrü 

xidm

ətin normativ müddəti hesab olunur. Bina, qurğu və s-nin elementlərinin 

t

əyinatı  üzrə  əhatəli istifadəsinin təminatının  fiziki-texniki və  funksional 

t

ələbləri  kompleksi  onların  istismar  tələbləri ilə  səciyyələnirlər. Elementin 

pozuntusu onun istismar t

ələblərindən hər hansı birinin qeyri-işlək vəziyyəti ilə 

müşayiət  olunur.  Elementin  nasazlığı  hazırlanma  və  quraşdırılma  vaxtı  tikinti 

norma v

ə qaydalarının, texniki şəraitin pozulması ilə əlaqədar bina elementinin 

pozulmasından yarana bilər. Xarici təsirlər (hadisələr) və daxili nasazlıqlardan 

bina elementinin pozulması ilə də element zədələnə bilər. Bunlar adətən bina və 

qurğuların konstruksiyalarının birləşmə yerlərindəki pozulmalarla əlaqədar ola 

bil

ərlər.  binanın  əsas yükdaşıyan  elementlərindən hər  hansı  birinin  qəzası  və 

bünövr

ənin  əyilməsi ilə  əsasın  məhdud vəziyyəti  binanın  qəza vəziyyətində 

olduğunu göstərir. Müasir yaşayış məntəqələri kompleks təyinatlı müxtəlif bina 

v

ə qurğuların memarlıq və konstruktiv həllinə uyğun olaraq istehsalat, yaşayış, 

m

əişət və  sosial-mədəni  funksiyaları  yerinə  yetirən vəhdətindən ibarətdirlər. 

İnsanların  yaşamaq  və  yaxud qalmaq, həmçinin müxtəlif növ istehsalat 

prosesl

ərini yerinə  yetirmək üçün sanitar-texniki iqlimin təmin edilməsi ilə 

daşıyıcı və qoruyucu konstruksiyalardan ibarət həcmli yerüstü tikinti sistemləri 

binaları  xarakterizə  edirlər. sanitar-texniki iqlimin təmin edilməməsi isə 

(metropolitend

ən  başqa)  daşıyıcı  və  bəzi hallarda isə  qoruyucu konstruksiya-

lardan ibar

ət həcmli, geniş və yaxud xətti yerüstü tikinti sistemləri isə qurğuları 

xarakteriz

ə  edirlər. müxtəlif növ istehsalat proseslərinin yerinə  yetirilməsi, 

insanların  müvəqqəti  qalması,  materialların,  məmulatların,  avadanlıqların 

qorunması üçün qurğular nəzərdə tutulurlar. Məsələn, dəmir yolları, avtomobil 

449 

---

yolları,  tüstü  boruları,  televiziya  qülləsi,  hasarlar,  yeraltı  və  yerüstü anbarlar, 

tunell

ər və s. 

H

ər bir bina və qurğu bir-birindən özünəməxsus istismar keyfiyyətləri ilə 

f

ərqlənirlər. Yəni: 

-

 

ölçül

əri,  planlaşması,  mühəndis  avadanlıqları  və  s. üzrə  funksional 

t

əyinatına uyğun olması; 

-

 

t

ələb edilən möhkəmliyi, uzunömürlülüyü, etibarlılığı əldə etməsi; 

-

 

estetik t

ələblərə  cavab verən müəyyən  memarlıq  keyfiyyətləri ilə 

f

ərqlənməsi; 

-

 

yaradılmaqda və istismarda səmərəli olması. 

Bu keyfiyy

ətlərdən hər  hansı  birinə  uyğun  olmamaq  bina  və  qurğuların 

istehlak qiym

ətini azalda bilər.  

Az

ərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  imzaladığı  fərman və  sərən-

camlar, Milli M

əclisinin qəbul etdiyi qanun və  qərarlar, Nazirlər Kabineti və 

m

ərkəzi icra hakimiyyəti  orqanlarının  qərar və  sərəncamları  və  s. tikintidə 

qiym

ət  əmələ  gəlməsinin normativ-hüquqi  bazasını  təşkil  edirlər. Azərbaycan 

Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin  “İnşaatda  Tikinti  norma  və  qaydalarının, 

dövl

ət standartlarının tətbiq edilməsi haqqında” 15 aprel 1992-ci il tarixli, 217 

nömr

əli qərarına əsasən keçmiş SSRİ-nin tikinti sahəsində mövcud olan bütün 

normativ, metodiki v

ə rəhbəredici sənədlər Azərbaycan Respublikası ərazisində 

qüvv

ədə saxlanılmış və hazırda respublikanın tikinti sahəsində tətbiq olunurlar. 

H

əmin qərara və keçmiş Azərdövləttikintikomun (Dövlət Tikinti və Arxitektura 

Komit

əsinin) 24.06.1994-cü il tarixli 1 nömrəli qərarı  ilə  təsdiq  edilmiş 

“Az

ərbaycan  Respublikası  Dövlət Tikinti normativ sənədləri  sisteminin  Əsas 

müdd

əalarına (konsepsiya)” müvafiq olaraq müxtəlif növlü və çoxsaylı tikinti 

normativ v

ə  rəhbəredici sənədlərini  nizamlamaq,  onların  təsir dairəsini 

d

əqiqləşdirmək və respublikada tətbiq olunan bu sənədlər üzrə məlumat kitab-

çasının olması zəruri hesab olunmuşdur. Bu məqsədlə keçmiş Azərdövləttikin-

tikomun 3 sentyabr 1999-cu il tarixli 139 nömr

əli  əmri və  Azərbaycan 

Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin 

3 sentyabr 1999-cu il tarixli 36 nömr

əli əmri ilə “Azərbaycan Respublikasında 

qüvv

ədə olan tikinti normativ sənədlərinin SİYAHI” sı təsdiq edilmişdir. 2004 

v

ə  2011-ci illərdə  də  mərkəzi icra hakimiyyəti  orqanları  tərəfindən yeniləş-

dirilmiş variantda təsdiq olunaraq dərc edilmişdir. AZDTN 1.1-1 Dövlət Tikinti 

Normalarının 1.6-cı bəndinə əsasən “SİYAHI”nın tərkibi müəyyən dövr üçün 

d

əqiqləşdirilməlidir.  Hazırda  “SİYAHI”-ya daxil edilən tikinti normativ, 

metodiki v

ə  rəhbəredici sənədlərin tətbiqi  zamanı  ortaya  çıxan  bütün  suallara 

Az

ərbaycan  Respublikası  Dövlət  Şəhərsalma və  Arxitektura  Komitəsi və 

Fövq

əladə  Hallar Nazirliyinin Tikintidə  Təhlükəsizliyə  Nəzarət Dövlət 

Agentliyi t

ərəfindən baxılıb izah və şərh edilir. Tikinti Norma və Qaydaları (TN 

v

ə  Q) dövlət normativ sənədi  olmaq  etibarı  ilə  bütün növ bina və  qurğuların 

(titulsuz müv

əqqəti tikililər istisna olmaqla) layihələndirilməsi və  tikintisinə 

450 

---

olan t

ələbləri özündə əks etdirir. Əvvəllər o, dörd hissədən ibarət idi: I hissə - 

“Tikinti materialları, məmulatları, konstruksiyaları və avadanlıqları”, II hissə - 

“Tikintinin layih

ələndirilməsi normaları”, III hissə - “Tikinti işlərinin istehsalatı 

v

ə qəbulu qaydaları” və IV hissə - “Smeta normaları və qaydaları”. TN və Q 

2.03.01  –  84 dedikd

ə, 2 hissəni, 03-bölməni, 01-başlığı, 84 isə onun 1984-cü 

ild

ə  təsdiq  olunduğunu  göstərir.  İndi  Tikinti Norma və  Qaydaları  təzələn-

m

əkdədir. Məsələn, AzDTN 1.6.1-2000 “Tikinti işlərinin təşkili, aparılması və 

tikintisi  başa  çatmış  obyektlərin istismara qəbulu  qaydaları”,  AzDTN  1.5.2-

2000 (VSN 38-82  –nin 

əvəzinə)  “Şəhərsalma sənədlərinin tərkibi, tərtibatı, 

razılaşdırılması,  dövlət  ekspertizası  aparılması  və  təsdiq  olunması  qaydaları”, 

AzDTN 2.6.1.-

2001  “Şəhər, qəsəbə  və  kənd  yaşayış  məskənlərinin plan-

laşdırılması  və  tikilib  abadlaşdırılması”  kimi  Tikinti  Norma  və  Qaydaları 

t

əzələnmişdir.  Ancaq  tikinti  məhsuluna qiymət  əmələ  gəlməsində  mühüm 

əhəmiyyətə malik “Smeta normaları və qaydaları” indiyədək təzələnməmişdir. 

Smeta normativl

əri  ayrı-ayrı  toplularda  birləşdirilən smeta sənədləri üzrə  iş 

norma v

ə  qiymətlərinin kompleks formada ümumiləşdirilmiş  adlarıdırlar. 

Tikinti normativi tikinti, quraşdırma və s. işlərin qəbul edilmiş ölçüsü üzrə on-

lara istifad

ə  olunan  resursların  qəbul  olunmuş  ifadəsidir. Smeta normativləri 

xarici amill

ərlə  mürəkkəbləşməyən  işlərin  standart  şəraitdə  həyata keçirildiyi 

zaman mü

əyyənləşdirilə bilərlər. Əgər işlərin yerinə yetirilməsi darısqal, qazlı 

hava, müxt

əlif iqlim və  relyefli yerlər olarsa, normativlər  toplularında  müəy-

y

ənləşdirilmiş müvafiq əmsallar bu smeta normativlərinə tətbiq oluna bilərlər.  

Tikintid

ə 1984-cü ildən qüvvəyə minmiş ESN müəyyən tikinti konstruk-

siyaları  və  bina hissələrinə  uyğun  olaraq  16  min  addan  ibarət olmaqla 50 

topluda verilmişdi. Bunlar bütün tikinti-quraşdırma işlərinin birbaşa xərclərini 

mü

əyyən etməyə imkan verirdi. Bu smeta normativləri konstruktiv elementlərə 

t

ətbiq edilərkən çoxlu vaxt itkisinə  səbəb olurdu. Ona görə  də  vahid ölçülərə 

istiqam

ətləndirilmə  ilə  işçi  cizgilərində  böyük konstruktiv həcmlərin smeta 

qiym

ətlərinin müəyyən alternativi də seçilmişdi. Belə konstruktiv elementlərdə 

t

ətbiq olunan İSN (iriləşdirilmiş smeta normativləri) hesabına bu normativlərin 

sayı  20-yə  endirilmişdi.  Başlıca  problem  iriləşdirilmiş  normativlərdəki 

parametrl

ərin tikilən obyektlərin layihə  parametrlərindən kənara  çıxmalarla 

t

əzahür etməsində idi. Ona görə İSN bir qayda olaraq birtipli layihələr üzrə sadə 

obyektl

ər  üçün  hazırlanırdı.  İSN-də  üstəlik xərclər və  smeta gəliri nəzərdə 

tutulmurdu. Preyskurantlar da İSN olmaqla ölkənin müvafiq regionundakı bina 

v

ə  qurğuların  variantları  əsasında  hazırlanırdı.  Preyskurantlar  əsasən sadə 

tikintil

ər  üçün  hazırlanırdı.  Preyskurant  yerli  şəraiti nəzərə  alan birtipli 

layih

ələrdə  nəzərdə  tutulmuş  obyektlərin kütləvi  ayardılmasının  tam  komp-

leksini 

əhatə edir. İndi preyskurantları Bakı şəhərində tikilən yüksək mərtəbəli 

monolitkarkas binalar üçün d

ə  hazırlamaq  olar.  Əvvəllər preyskurantlarda 

ancaq  birbaşa  məsrəflər nəzərə  alınırdılar.  İndi  isə  vacib xərcləri də  belə 

preyskurantlarda n

əzərə almaq olar. Bu səbəbdən preyskurantların da təkmilləş-

451 

---

dirilm

əsi zəruriyyəti yaranıb. Tikintidə iriləşdirilmiş göstəricilər (İG) isə ümumi 

tikinti  işləri,  daxili  santexnika  işləri, elektrik təchizatı,  avadanlıqların 

quraşdırılması da daxil olmaqla binaların yaradılması üzrə tam kompleks işləri 

n

əzərə  alırlar.  İSN  ilə  müqayisədə  tikinti dəyərinin iriləşdirilmiş  göstəriciləri  

bir q

ədər də iriləşdirilmiş normativlər olmaqla sahənin xüsusi normativini (1 m

3

 

tikinti h

əcmi, 1 m

2

  tikinti sah

əsi, 1 km mühəndis şəbəkəsinin uzunluğu və s.) 

n

əzərə alan iriləşdirilmiş ölçü vahidi ilə təyin olunurlar. İG müəssisə gücləri ilə 

d

ə xarakterizə olunurlar. Məsələn, buraxılış gücü 1 ton və yaxud 1000 ədəd. Bu 

zaman köm

əkçi sahələr nəzərə alınmırlar. Tikinti dəyərinin İG birbaşa xərcləri, 

üst

əlik xərcləri və  smeta gəlirini də  özündə  əks etdirirlər. Bu göstəricilərdə 

aşağıdakıları nəzərə almaq olmur: 

-

 

limitl

əşdirilmiş xərcləri; 

-

 

texniki v

ə müəllif nəzarəti üzrə xərcləri; 

-

 

istismaredici kadrların hazırlığı üzrə xərcləri; 

-

 

layih

ə-axtarış işləri üzrə xərcləri; 

-

 

göz

ə görünməyən işlərə sərf olunan xərcləri və s. 

Eyni  zamanda  İG  obyektin plan həllərinin müxtəlif  variantlarında 

konstruktiv h

əllərin  qarşılıqlı  əvəz edilməsini təmin etməklə  ayrı-ayrı 

konstruktiv elementl

ər və iş növləri üzrə də ola bilərlər. onlar həm də özlərində 

x

ərc elementlərini birləşdirməklə  natural ölçüdə  də  verilə  bilərlər (məsələn, 

sütunlar, örtükl

ər və s.). 

Bel

əliklə, əgər tövsiyyə edilən dövlət smeta normaları və qiymətlərindən 

istifad

ə edilərsə: 

-  tikinti normativl

ərinin, yəni  ESN,  İSN  və  İG-nin yeni texnika, 

texnologiya v

ə  tikinti  istehsalatının  təşkilinin  dəyişməsi ilə  əlaqədar təzələn-

m

əsi məqsədə  müvafiqdir. Smeta sənədləri mövcud Tikinti Norma və 

Qaydalarına  görə  lokal,  obyekt,  xüsusi  iş  növləri üzrə  smeta, icmal smeta və 

x

ərclər məcmusundan ibarətdirlər.  İndiyədək lokal smeta ilk smeta sənədi 

olmaqla cizgi s

ənədlər  əsasında  özündə  ESN-nin tərkibindəki elementlər üzrə 

bütün x

ərcləri və smeta gəlirini birləşdirməklə tərtib olunublar. Obyekt smeta 

hesabatında 1 m

3

 h

əcmə, 1 m

2

 sah

əyə, 1m şəbəkə uzunluğuna və s. vahid dəyər 

göst

əricisi üzrə  hesabat  aparılıb.  Tikinti dəyərinin  icmal  smeta  hesabatı  tikin-

tinin maliyy

ələşdirmə  hesabının  açılması  və  kapital  qoyuluşlarının  limitini 

mü

əyyənləşdirmək üçün xidmət göstərib. Smeta hesabatında titullu müvəqqəti 

tikilil

ər üzrə  investora  qaytarılmalı  məbləğ  də  nəzərdə  tutulub. Xərclər 

m

əcmusu isə inşaat bazası olmayan uzaq məsafəli məniMCənilməyən yerlərdə, 

iri mü

əssisələrin və s. tikintisində tərtib olunubdur. Ayrı-ayrı iş və obyektlərə 

aid olan x

ərclər müvafiq olaraq lokal və obyekt smetalarında nəzərə alınıblar.  

Dünya t

əcrübəsində  tikintinin dəyərinin müəyyən edilməsinin mövcud 

metodlarını  şərti olaraq iki qrupa -  layihələşdirmənin yekun mərhələlərində 

t

ətbiq edilən qiymətlərin ünsürlər üzrə, investisiya prosesinin ilkin mərhələ-

l

ərində isə qiymətlərin əsas göstəricilər üzrə hesablanması metodlarına bölmək 

452 

---

olar. 

H

ər iki halda tikintinin bazar dəyərinin hesablanması fərdi qaydada, firma 

-  layih

əçi və ya mühəndis – konsaltinq şirkətləri tərəfindən tərtib edilən smeta 

əsasında  konkret  tikintinin  spesifik  xüsusiyyətləri nəzərə  alınmaqla  həyata 

keçirilir. 

Bazar  iqtisadiyyatına  malik  və  sənaye cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə 

smetaların  işlənib  hazırlanması  üçün  informasiya  bazası  qiymətlərin proqnoz 

s

əviyyəsinin  real  qeyd  olunmasına  və  hesablamalarına  əsaslanır.  Belə  ki, 

inform

asiya firmaları tərəfindən nəşr edilən, investor smetalarının işlənib hazır-

lanması üçün nəzərdə tutulan qiymət məcmuələri qiymətlərin bazis səviyyəsinin 

deyil,  onların  gələn ildə  gözlənilən orta mal səviyyəsini  əks  etdirir.  Podratçı-

ların  smetaları  işlərin yerinə  yetirilməsinə  sərf olunan xüsusi məsrəflərin və 

istifad

ə  edilən  resursların  qiymət səviyyələrinin təhlilinə  və  nəticələrinə 

əsaslanır. 

Xarici ölk

ələrdə  tikintidə  fərdi tarif mənbələri kimi əvvəllər  bağlanmış 

kontraktlar üzr

ə tarifləri, rəsmi milli statistikanı, habelə firmaların illik məlumat 

kitabçalarını  götürürlər. Məsələn,  ABŞ-nın  “MİNZ”  firmasının  məlumat 

kitabça-

sında  tikinti  işlərinin demək olar ki, bütün növlərinə  baxılır  və 

materialların, işçi qüvvəsinin, maşın istismarının dəyəri, bilavasitə iş icraçısının 

əlavə  xərcləri və  mənfəəti nəzərə  alınmaqla  50  -  60 min fərdi tariflər təqdim 

olunur. Burada, eyni zamanda, regional v

ə digər düzəliş əmsallarının məqsədli 

siyahısının tətbiq olunması şərtləri verilir. Bundan başqa, hər bir fəhlə ixtisası 

üçün 

əmək haqqı məsrəfləri saatlıq tarif maaşları əsasında aparılır.  Bu zaman 

konkret şəhərlər üçün həmin maaşlar sahibkarların assosiasiyaları və həmkarlar 

t

əşkilatları arasında bağlanmış illik müqavilələrə görə müəyyən edilir. Saatlıq 

tarif maaşlarının kəmiyyəti əməyin iqlim şəraitində, həyatın dəyərindən, habelə 

əməyin tələb və təklifi arasındakı nisbətdən asılı olaraq götürülür. Smetalarda 

f

əhlələrin əmək haqqı məsrəfləri tikinti firmasının fəhlələrlə hesablaşmalarında 

olan normalar üzr

ə müəyyən edilir. 

Bu, iş prosesində maya dəyərinin verilmiş maddəsini asanlıqla planlaşdır-

mağa  və  ona nəzarət etməyə  imkan  verir,  inşaatçıları  xüsusi  olaraq  əmək 

m

əsrfələri və əmək haqqı kalkuləsiyaları işləyib hazırlamaqdan azad edir. 

Tikinti işlərinin qiymətlərinə aid məlumat kitabçalarında bir qayda olaraq, 

ABŞ  və  Kanadanın  162  -  dən  çox  daha  iri  şəhərlər üçün müəyyən  edilmiş 

konkret material növl

ərinin bütün ölkə  üzrə  orta dəyəri və  regional  əmsalları 

verilir. Qeyd etm

ək lazımdır ki, bütün xarici ölkələrdə olduğu kimi, ABŞ - da 

da 

əlavə  xərclərin və  mənfəətin investor və  podratçı  smetalarında  nəzərdə 

tutulan k

əmiyyəti başlıca olaraq inşaatçı fəhlələrin və inşaat maşınları operator-

larının əmək haqqından asılı olaraq götürülür. 

Xarici ölk

ələrdə tikintidə qiymət əmələ gəlməsinin geniş surətdə istifadə 

olunan  metodik  üsulu  inşaatçıların  və  maşın  operatorlarının  əmək  haqqından 

başqa  maşın  istismarı  məsrəfləri,  əlavə  xərclər və  mənfəət nəzərə  alınmaqla 

453 

---

briqadanın  1  adam-saatlıq  işinin  orta  dəyərinin müəyyən edilməsi  sayılır. 

Əməyin mexaniki cəhətdən  silahlanmış,  idarə  edilməsi və  sosial müdafiəsi 

t

əmin olunmuş vahidlərinin bu cür inteqral qiymət göstəriciləri hər il nəşr edilir. 

Tikinti d

əyərinin müəyyən edilməsində xarici təcrübənin xüsusiyyətlərin-

d

ən biri də ondan ibarətdir ki, orada “tikinti-quraşdırma işləri” anlayışı yoxdur. 

Tikinti m

əhsulu dedikdə,  bir  qayda  olaraq  yalnız  tikinti  işləri  başa  düşülür. 

Texnoloji  avadanlıqların  quraşdırılması  dəyəri isə  praktiki olaraq həmişə 

avadanlıqların daşınması və sazlanması dəyəri ilə birləşdirilir. 

Dünya t

əcrübəsi və  bazar münasibətlərinin  konkret  inkişaf  şəraiti nəzər 

alınmaqla  tikinti  kompleksində  qiymət  əmələ  gəlməsinin yeni sisteminin 

qurulmasının əsas prinsiplərinin aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. 

1.

 

Tikinti d

əyərinin müəyyən edilməsi həm investorlar, həm də 

podratçılar tərəfindən həyata keçirilir. 

2.

 

İnvestor  smetaları  (hesablaşmalar)  qiymətlərin iki səviyyəsində  tərtib 

olunur: 

 

- 

mövcud smeta normaları və qiymətləri, habelə topdansatış qiymətləri və 

tarifl

əri əsasında; 

 

- smetalar

ın tərtib edilməsi və yaxud tikintinin həyata keçirilməsi dövrünə 

proqnozlaşdırılan qiymətlər əsasında müəyyən edilən cari səviyyədə. 

3.

 

Əlavə məsrəflərin, normativ mənfəətin və sair limitləşdirilən xərclərin 

smeta k

əmiyyətlərinin hesablanması üçün bazis dövrünə tikintidə istifadə edilən 

materialların, məlumatların və konstruksiyaların dəyəri daxil edilmir. 

4.

 

İnvestor  smetalarında  (hesablamalarında)  tikinti  dəyərinin cari (proq-

nozlaşdırılan) səviyyəsinin müəyyən edilməsi tikintidə qiymətlərin səviyyəsinin 

d

əyişməsi üzərində  aparılan  statistik  müşahidənin  yekunları  əsasında  işlənib 

hazırlanan və  yaxud qiymət tənzimlənməsini aparan orqanlar tərəfindən təsbit 

edil

ən qiymət indeksləri sistemindən istifadə etməklə bazis səviyyəsinə müvafiq 

olaraq h

əyata  keçirilir.  İndekslər sistemində  qiymətlərin sahə  və  obyekt 

indeksl

əri,  ayrı-ayrı  iş  növlərinə, tələb olunan resurslara və  ya  ayrı-ayrı  xərc 

madd

ələrinə  görə indekslər daxildir. Göstərilən indekslər regionlar və zonalar 

üzr

ə differensiallaşdırılır. 

5.

 

İnvestor smetalarının işlənib hazırlanmasında tikintinin bazis dəyərinin 

əsas göstəricilərindən, habelə  əvvəllər  tikilmiş  obyektlər üzrə  intqeral indeks-

l

ərin  hesablanması  yolu  ilə  cari qiymət səviyyəsinə  gətirilmiş  bazis  dəyəri 

haqqında məlumatlardan istifadə olunur. 

6.

 

Bazar i

qtisadiyyatı  şəraitində  podratçı  tərəfindən tikintinin dəyərinin 

daha d

əqiq müəyyəqn edilməsi resurs metodundan istifadə  əsasında  müm-

kündür.  Bu  zaman  podratçı  smetasının  işlənib  hazırlanmasının  əsasını 

aşağıdakılar təşkil edir: 

 

-  tikinti  t

əşkilatlarının  materiallara,  əmək  ehtiyatlarına  və  inşaat 

ma

şınlarına müvafiq müəyyən edilmiş layihə tələbatı; 

 

- material, m

əlumat və konstruksiyaların real qiymətləri; 

454 

---

 

-  real n

əqliyyat məsrəfləri  (materialların  istehsalçı  zavoddan  podrat 

t

əşkilatının  anbarına,  eləcə  də  buradan  inşaat  meydançasına  daşınarkən sərf 

edil

ən tədarük-anbar məsrəfləri daxil olmaqla; 

 

-  mexanikl

əşdirmə  trestləri və  ya  balansında  müvafiq  textika  olan 

t

əşkilatların  inşaat  maşınları  və  mexanizmlərini  maşın-saat  ərzində  istismar 

d

əyəri  haqqında  faktiki maya dəyəri və  normativ rentabellik əsasında 

hazırladığı məlumatlar; 

 

- 

əsas  inşaatçı  peşələri üzrə  əməyin ödənilməsinin real səviyyəsi haqda 

müsibatlığın hazırladığı məlumatlar. 

7.

 

Smetaların  tərtib  olunması  metodunun  (normativ-kalkulyasiya, resurs 

v

ə  s.) seçilməsi hər bir halda investor və  podratçı  tərəfindən müqavilə 

şərtlərindən və ümumi iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq həyata keçirilir. 

8.

 

Bazar  iqtisadiyyatına  malik  ölkələrin təcrübəsinə  uyğun  olaraq  əsaslı 

tikinti m

əhsulunun qiymətləri haqda müqavilənin  əsas predmetləri  aşağıda-

kılardır: 

 

- 

kapital qoyuluşunun tikinti hissəsi (mühəndis avadanlıqları ilə birgə bina 

v

ə qurğuların tikintisi); 

 

- 

kapital  qoyuluşunun  texnoloji  hissəsi  (texnoloji  avadanlıqların 

istehsalı, əldə edilməsi, daşınması, saxlanması, quraşdırılması və sazlanması). 

9.

 

Sifarişçi  və  podratçılar  qarşısında  duran  şərt və  məqsədlərdən  asılı 

olaraq tikinti m

əhsulunun aşağıdakı müxtəlif qiymətlərindən istifadə edilir: 

 

- tikintinin bütün dövründ

ə dəyişməz sayılan son qiymətlər; 

 

-  inflyasiya h

esabına  əvvəlcədən  bahalanmanın  rəsmi surətdə  təsdiq 

olunmasını nəzərdə tutan açıq qiymətlər; 

 

- 

yuxarı limitli açıq qiymətlər; 

 

- 

tikinti  quraşdırma  işlərinin nəşr  olunan  qiymət indekslərindən istifadə 

etm

əklə hər rüb üçün düzəlişi nəzərdə tutulan dəyişən qiymətlər və s.