Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

I FƏSIL. İQTİSADİ FƏALİYYƏTSAHƏSİ KİMİ KƏND TƏSƏRRÜFATININ TƏNZIMLƏNMƏSİNİN NƏZƏRI ASPEKTLƏRI

1.1.Kənd təsərrüfatının sosial-iqtisadi inkişafda yeri və rolu

Müasir dövrdə kənd təsərrüfatı mövcud iqtisadi sisteminin əsas tərkib elementi kimi mühüm funksiyaları yerinə yetirir. Bu sahə əhalinin ərzaq və sənayenin xammala olan təlabatının ödənilməsində, yerli istehsalın xüsusi çəkisinin yüksəldilməsi və dövlətin strateji maraqlarının qorunmasının başlıca şərti kimi özünü göstərməklə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin əsas meyarına çevrilir. Kənd təsərrüfatı sektoru ölkənin iqtisadi inkişafında müsbət impuls yaratmaqla yanaşı sosial məsələlərin həlli istiqamətində xüsusilə məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsinə də öz tövhələrini verir. Qloballaşma prosesinin sürətlənməsi ilə birlikdə hər bir dövlətin aqrar siyasətinin qarşısında duran ən mühüm məqsədlərdən biri məhz ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və kənd təsərrüfatı məhsullarına olan ehtiyacın yerli istehsal hesabına ödənilməsi hesab olunur. Aqrar sahənin fəaliyyət strukturunun təkmilləşdirilməsi, kənd təsərrüfatının obyektiv xüsusiy-yətlərindən irəli gəlməklə, məhz ictimai münasibətlərin inkişafının bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malik olan sosial-iqtisadi amillərini özündə əks etdirir. Dünya təcrübəsində göstərir ki, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin reallaşdırılması üçün əsas və zəruri meyar idxalın strukturunda kənd təsərrüfatı və emal sənaye məhsullarının xüsusi çəkisinin minimum səviyyədə olmasına nail olmaqdır.

Ölkənin kənd təsərrüfatı və yeyinti məhsullarına olan ehtiyacın ödənilməsi bir sıra faktorların təsiri nəticəsində formalaşır. Bu baxımdan bu sahə üzrə məhsul istehsalının artırılması və məhsuldarlığın səviyyəsi ilə bağlı olmaqla yanaşı, mübadilə proseslərinin də müasir tələblərə uyğunlaşdırılmasından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Odur ki, aqrar sahənin fəaliyyət imkanlarının genişləndirilməsi və mübadilə şərtlərində həm istehsalçıların, həm də istehlakçıların maraqlarına uyğun olaraq uzlaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Dünya təcrübə göstərir ki, kənd təsərrüfatı istehsalın genişləndirilməsi və mübadilə şərtlərinin paritetliyinin təmin edilməsi kənd təsərrüfatı istehsalının artırılmasını şərtləndirən ən mühüm amillərdən biri kimi çıxış edir. Mübadilə şərtlərinin optimallığı nəticə etibarilə kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının gəlirlərinin artırılmasını və onların səmərəli,intensiv geniş təkrar istehsal prosesində fəaliyyət göstərmələrini şərtləndirir. Kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçıları gəlirlərinin artımı şəraitində təbii ki, istehsal prosesini artırmağa daha çox maraqlı olur. Ümumiyyətlə, iqtisadi stimullar kənd təsərrüfatı istehsalını şərtləndirən başlıca amillərdən hesab edilir.

Hər bir dövlət cəmiyyətin sosial sabitliyini təmin etmək məqsədilə kənd təsərrüfatı sektoruna xüsusi diqqət yetirilməli, bu prosesdə iqtisadi stimulları təmin edilməsinə istiqamətlənmiş zəruri tədbirlər həyata keçirilməlidir.Dövlət tənzimlənməsi əsasında fəaliyyət göstərən əvvəlki iqtisadisistemdə stimullaşdırma amili passiv xarakter daşımaqla daha çox inzibati təsir mexanizmləri, o cümlədən planlaşdırma və idarəetmə sistemi geniş təsir gücünə mailk idi. Lakin bazar münasibətinə keçidlə əlaqədar iqtisadi münasibətlərin liberallaşdırılması aqrar istehsalın yeni struktur əsasında formalaşdırılmasına və fəaliyyət imkanlarına da əhəmiyyətli dərəcədə artmasına təsir göstərmişdir. Belə ki, artıq kənd təsərrüfatında inzibati təsir mexanizmlərini iqtisadi tənzimləmə vasitələri əvəz etmişdir. Ümumiyyətlə istifadə edilən tənzimləmə mexanizmləri nəticə etibarilə cəmiyyətdə iqtisadi sabitliyin qorunub saxlanılmasına, əmtəə istehsalçılarının gəlirlərinin artırılmasına və onların səmərəli geniş təkrar istehsal rejimində fəaliyyət göstərmələrinə xidmət edir.

Kənd təsərrüfatı üçün xarakterik olan aşağıdakı iqtisadi xüsusiyyətlər bu sahənin ümumi iqtisadi spesifikasını şərtləndirir:

• 
  kənd təsərrüfatı məhsulları artımında əsas istehsal vasitələrinin istifadə xüsusiyyətlərindən çox təbii-iqlim şəraitindən asılılığın yüksək olduğu üçün bu məhsulların miqdarına və keyfiyyətinə əmtəə istehsalçıları tərəfindən nəzarət imkanlarını məhdud xarakter daşıyır;
  
• 
  kənd təsərrüfatı məhsul istehsalıçıları qiymət dəyişmələrinə kifayət yüksək reaksiya göstərir bu isə onların istehsalın təyinatının dəyişməsinə və ixtisaslaş- masının məhdud xarakter daşımasına səbəb olur;
  
• 
  kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsi müəyyən risklər çərçivəsində həyata keçirilir. Bu risklərə bir qayda olaraq bazar konyunkturunun davamlı olaraq dəyişkənliyini, təbii-iqlim amillərinı, hazır məhsulların bazara daxil olması ilə bağlı qeyri-bərabər şərtləri aid etmək mümkündür.
  

- istehlak bazarında kənd təsərrüfatı məhsulları fasiləsiz tələbə malik olması ilə səciyyələnir. Nəzərə almaq lazımdır ki, əksər istehlak məhsullarından istifadə edilməsi dövrü xarakter daşıdığı halda, ərzaq məhsullarından istifadə edilməsi davamlığı ilə seçilir və əhalinin tibbi normaya müvafiq olaraq qidalanmasında əvəz-edilməz rol oynayır. Kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələb, əhalinin demoqrafiq strukturunda artıma doğru meyillənməyə uyğun olaraq bir qayda olaraq yüksəlir. Araşdırmalardanməlum ki, kənd təsərrüfatı məhsulları bazarının həcmi nəinki, təkcə əhalinin sayı ilə müəyyən edilir, eyni zamanda əhalinin ərzaq məhsullarına fizioloji ehtiyacları da bu sahədə başlıca meyar kimi özünü göstərir.

- kənd təsərrüfatı üçün xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də iqtisadiyyatın diğər sahələri ilə müqayisədə yüksək istehsal xərclərinin mövcud olmasıdır. Bu ilk növbədə ictimai-zəruri əmək məsariflərinin formalaşmasının spesifik xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bir sıra hallarda təsərrüfatçılığın kifayət qədər əlverişsiz şəraitdə həyata keçirilməsi, nəticə etibarilə kənd təsərrüfatında yüksək kapital qoyuluşlarını tələb edir ;

• 
  kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlak və mühafizə xüsusiyyəti bu istiqamətdə infrasruktur sisteminin formalaşdırılmasını tələb edir. Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı infrastrukturunun təkmil xarakter daşıması, nəticə etibarilə kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən əmtəə istehsalçılarının potensial itkilərinin azalmasına gətirib çıxarır və məhsul istehsalçılarının gəlirlərinin artırılmasına əlverişli şərait yaradır;
  
• 
  kənd təsərrüfatı məhsulları bazarına təsir edən amillərdən biri də istehsaldan kənar xərclərin çox olması və digər sahələrlə müqayisədə ticarət vasitəçilərinin artıqlığıdır. Digər bir ifadə ilə istehsal olunan ərzaq və xammal çeşidləri ilə yanaşı nəqliyyat xərcləri, istehsal xərclərinin yüksək olması və bazar qiymətlərinin səviyyəsi .
  

Ölkənin iqtisadi inkişafında kənd təsərrüfatının rolu, onun yerinə yetirildiyi funksiyalarla bilavasitə bağlıdır. Bu sahə üzrə təkrar istehsalı intensivləşdirən əsas elementlərdəbn biri isə aqrarbazar strukturudur. Bu bazara təklif olunan məhsulların əsasən istehlak təyinatlı olması iqtisadi əhəmiyyət daşımaqla yanaşı sosial məsuliyyət prinsiplərinidə ön plana çıxarır. Bu isə son nəticədə kənd təsərrüfatı məhsullarının çeşidi, onun strukturu və həcminin tənzimlənməsini zərurətə çevirir.

Aqrar bazarın kənd təsərrüfatının inkişafı üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsində yerinə yetirdiyi funksiyalardır. Təbii ki, rəqabət amilinin təsiri nəticəsində istehsal resurslarının, qənətli və maksimum səmərəli şəkildə istifadə olunması bu bazar strukturunun stimullaşdırıcı gücünə dəlalət edir. Liberal prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən aqrarbazar strukturu istehsalçıları resursların optimal şəkildə sistemləşdirilməsinə yönəltməklə mütərəqqi texnologiyaların istehsalata tətbiqinə əlverişli şərait yaradır. Aqrar bazar kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının təşəbbüskarlıq qabiliyyətinin tam olaraq meydana çıxarılmasına zəmin yaratmaqla, ümumilikdə istehsal subyektlərinin səmərəli fəaliyyətinin təşkilində müstəsna rol oynayır.

Aqrar bazarın əsas tədqiqat obyekti olan kənd təsərrüfatı sosial problemlərin həllində də mühüm rola malikdir. Belə ki, kənd yerlərində yaşayan istehsal potensialı olan hər bir iqtisadi subyekt istehsal prosesinə qoşulmaqla həm natural ehtiyaclarını ödəyir həmdə mübadilə prsosesinin aktiv iştirakçısı olmaqla özlərini pul gəliri ilə təmin edir.

Tədqiqatlardan məlum olur ki, aqrar bazarın yerinə yetirdiyi funksiyalar onun strukturunun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Aqrar bazar bir sıra spesifik xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir:¹

- ixtisaslaşdırılmış bazarlar: ərzaq bazarları, kənd təsərrüfatı xammalı bazarları, maddi-texniki resurslar bazarları, iş və xidmət bazarları və s.;

• 
  aqrar bazarın infrastruktur institutları: iqtisadi-hüquqi və kredit-maliyyə infrastrukturları, maliyyə birjaları, sığorta şirkətləri, məsləhət-informasiya xidmətləri və s.
  

Bazar münasibətlərinin inkişafı şəraitində kənd təsərrüfatında mülkiyyət mənsubiyyətindən asılı olmayaraq çoxsaylı əmtəə istehsalçıları fəaliyyət göstərir. İlk növbədə fərdi sahibkarlar, fiziki şəxs statuslu ailə təsərrüfatları, eləcə də istehsal kooperativləri, kiçik müəssisələr və sair təsərrüfat subyektləri ictimai təlabatın ödənilməsində öz tövhələrini verirlər. Lakin onuda diqqətdə saxlmaqa lazımdır ki, kənd təsərrüfatında mövcud olan iqtisadi fəaliyyət subyektləri istehsal potensialı baxımından tənzimləmə mexanizmləri və eləcə də sahənin spesifik xüsusiyyətlərin- dən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdırlar. Belə ki, mövcud şəraitdə kənd təsərrüfatında istehsalın həcmi adətən bazarın tələbini ödəmək iqtidarında olmur və nəticə etibarilə sahibkarlığın inkişafının iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsinə istiqamətlənmiş tədbirlərin həyata keçirilməsi obyektiv zərurətə çevrilir. Kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyətin hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsidə bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda mülkiyyətin xüsusi formaları, eləcə də sərbəst qiymətqoyma,dövlətin mərkəzləşdirmə və bazara aktiv tənzimləmə siyasətindən kənarlaşması, nəticə etibarilə iqtisadi mexanizmlərin məqsədlərini və fəaliyyət istiqamətlərinin təkmilləşdirilməsini təmin edən hüquqi bazanın formalaşdırılmasını tələb edir.

Kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyətin inkişafına xidmət edən tədbirlərdən biri kimi, ilk növbədə qiymətlərin tənzimlənməsindən başlanmalıdır. Hal-hazırda kənd təsərrüfatında bazar özünütənzimləmə mexanizminin xarakterik cəhəti kimi sərbəst qiymətlər tətbiq edilir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən əmtəə istehsalçılarının iqtisadi maraqları sərbəst qiymətlərlə tam olaraq uzlaşmır. Belə bir şəraitdə qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinə daha çox diqqət yetirilməlidir. O cümlədən təminatlı qiymətlər sisteminin tətbiq edilməsi, əmtəə və tədarük intervensiyaların tətbiq edilməsinə ehtiyac vardır.²

Araşdırmlardan məlum olur ki, kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənmə mexanizminin hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi sahənin inves- tisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsinə və investisiyalaşma prosesinin güclən- dirilməsinə də əlverişli zəmin yaradır. Bir başqa ifadə ilə desək kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, dövlətin investisiya siyasəti ilə dəstəklənməlidir.

Kənd təsərrüfatının investisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsini şərtləndirən ən mühüm amillərdən biri xüsusilə regionlarda sosial-iqtisadi şəraitin yaxşılaşdırılması və xarici investorun regionda fəaliyyət göstərməsi üçün hüquqi, iqtisadi və siyasi şəraitin yetərincə qənaətbəxş olması ilə bağlıdır. Belə ki, xarici investorun regionda fəaliyyət göstərməsi və hətta müəyyən zaman kəsiyində yaşaması üçün zəruri istehsal və sosial infrastrukturun olması və onun müasir tələblərə cavab verməsi ən mühüm şərtlərdən biri hesab edilir.

Kənd təsərrüfatında inkişafını şərtləndirən amillərdən biridə onun sosial əhəmiyyətidir. Xüsusilə məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsində bu sahənin xüsusi rolu vardır. Lakin bu sektorun sahəvi qurluşu bəzi özünəməxsusluqları ilə seçilir. Belə ki, kənd təsərrüfatında məşğulluğun yüksəldilməsi iqtisadiyyatın bu mühüm sferasında bir sıra spesifikalar mövcuddur və onlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- iş yerlərinin daimi olmaması və əsasən mövsümi оlması. Ölkədə iş yerlərinin xeyli hissəsini mövsümi və ya müvəqqəti iş yerləri təşkil edir. Ölkədə məşğulluğun yüksəlişinə müsbət təsir göstərsədə iş yerləri bu sahə üzrə adətən davamlı xarakterə malik deyil ;

- əmək ehtiyatlarının zоnalar üzrə qeyri-bərabər paylanması. Respublikamızda əmək ehtiyatları qeyri-prorposional bölunmüşdür. Əmək ehtiyatlarının əsas hissəsinin paytaхt Bakıda və Abşerоn yarmadasında cəmlənməsi həm ölkənin iqtisadi inkişafına mənfi təsir göstərir, həm də regiоnların inkişafını əngəlləyir .

- miqrasiya ilə əlaqədar yaranmış arzuolunmazlıqlar. Həm daхili miqrasiyanın yuksək səviyyəsi, həm də sоn dovrlərdə ölkəyə əsasən qeyri-leqal yоlla ucuz işci quvvəsinin daxil olması da ölkənin məşğulluq problemlərinin həllində mənfi rоl оynamaqdadır.

Şəkil1.İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə məşğul əhalinin strukturu³ %-lə

Tədqiqatlardan aydın olur ki, son on ildə məşğul əhalinin strukturunda əvvəlki illərdə olduğu kimi kənd təsərrüfatı yenə ilk sıradadır. Lakin 2005-ci illə müqayisədə 38,7% , 2015-cü ildə bu göstərici 2 % azalaraq 36,3 % bərabər olmuşdur. Bu göstərici sənaye sektoru ilə müqayisədə təqribən 5 dəfə çoxdur. Araşdırmaların aparıldığı dövrdə məşğul əhalinin iqtisadi sahələr üzrə nəzərə çarpacaq artımı tikinti sektorunda qeydə alınmışdır. Belə ki, 2005-ci ildə iqtisadi fəal əhalinin 5,2% bu sektorun payına düşürdüsə, 2015-cü ildə bu göstərici 2% artaraq 7,2 % bərabər olmuşdur. Təbii ki, bu göstəricinin formalaşmasında rol oynayan əsas amillər kimi son illər bu sahəyə ayrılan investisiyalar və respublikamızda aparılan tikinti-quruculuq işlərini göstərmək olar .

Hesab edirik ki, respublikamızın regiоnlarında məşğulluğun yüksəldilməsi məqsədi ilə bir sıra tədbirlərin həyata kecirilməsi zəruridir:

- işsizliyin mənfi nəticələrinin aradan qaldırılmasına və işsizlərin sоsial mudafiəsinə dair tədbirlərin həyata kecirilməsi;

- qeyri neft sektorunda, хususilə kənd təsərrüfatı, aqraremal sənayesi və хidmət sektorunun inkişafına müqabil olaraq yeni iş yerlərinin yaradılması;

- ailə-kəndli təsərrufatlarının, kоperativlərinin, kicik muəssisələrin inkişaf etdirilməsi və genişləndirilməsi məqsədilə regiоnlarda maliyyə infrastrukturunun yaradılması;

- kənd yerlərində sоsial təyinatlı infrastrukturun inkişafına nail olunması yоlu ilə əhalinin, əsasən də beyin köçünün miqrasiya səviyyəsinin azaldılması;

- iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin sığоrtalanması və sığоrta bazarı seqmentinin genişləndirilməsi və s.

Qənaətimizə görə, kənd təsərrüfatına müvafiq əmək bazarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi istiqamətində aşağıdakı işlərin görülməsi əhəmiyyətli ola bilər :

- kənd yerlərində yaşıyan əhalinin sоsial təminatının yüksəldilməsi baxımından yeni istehsal müəssisələrinin yardılması;

- işcilərin əmək fəaliyyətinin хususiyyətlərinin nəzərə alınması xüsusilə muzdlu əməyə cəlb edilmiş işcilərin sığоrtalanması, əməyinin və sağlamlığının muhafizəsi və s. digər məsələlərin qanunvericiliklə tənzimlənmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi;

- mülkiyyət fоrmasından asılı оlmayaraq butun iş yerlərində əmək haqqının əhalinin istehlak tələbatı baxımından müəyyənləşdirilməsinə dövlət nəzarəti və dövlət təminatının həyata keçirilməsi və s.

Kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyətin inkişafını şərtləndirən diğər amillərdən biri də məhsul ixracının reallaşdırılmasından oynadığı mühüm roldur. Etiraf etməliyik ki, hazırda respublikamızda kənd təsərrüfatı istehsalının həcmi daxili ərzaq bazarının tələbatını tam şəkildə ödəməsə belə ölkəmizdə kifayət qədər güclü ixrac potensialı mövcuddur. Məhz bu baxımdan, iqtisadi fəaliyyət sahəsi kimi sahibkarlığın inkişafını ilk növbədə ixrac potensialının hərəkətə gətirilməsində, kənd təsərrüfatının davamlı inkişafının təmin edilməsində eləcə də istehsalın rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə bilavasitə təsir göstərir. Hazırda həyata keçirilənislahatlar kənd təsərrüfatı sektorunda sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün əlverişli iqtisadi mühitin formalaşdırması və inkişafı dövlətin aqrar siyasəti çərçivəsində ixrac potensialının hərəkətə gətirilməsi və xarici bazara çıxış imkanlarının genişləndirilməsi mühüm rol oynayacaqdır.
1.2.Kənd təsərrüfatı sektorunda dövlət tənzimlənməsinin şərtləndirən

başlıca amillər

Bazar münasibətləri şəraitində iqtisadiyyata dövlətin geniş miqyasda nüfuz etməsi məqbul hesab olunmasada kənd təsərrüfatı sektorunu bu baxımdan istisna hesab etmək olar. Çünki sahənin spesifik xüsusiyyətləri iqtisadiyyatın diğər sahələri ilə müqayisədə dövlət müdaxiləsini zərurətə çevirən səbəblərdəndir.Lakin burada dövlət müdaxiləsi əsasən tənzimləyici xarakter daşıyır və sahənin rəqabətədavamlılığının artırılması hədəfini qarşıya qoyur. Müasir dövrdə iqtisadi tənzimlənməiqtisadiyyatın bütün sahələrində sahibkarlıq subyektlərinin normal rəqabət mühiti şəraitində fəaliyyətini təmin etmək üçün iqtisadi metodlarla yanaşı inzibati vasitələrin köməyi ilə reallaşdırılır.Kənd təsərrüfatının dövlət tənzimlənməsi əsasən müvafiq icra orqanları vasitəsi ilə həyata keçirilir və sosial-iqtisadi proseslərin nizamlanmasında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu proses idarəetmə metodlarının, onun təşkilati formalarının, norma və ümumi qaydalarının məcmusunu özündə əks etdirməklə, əsas etibarilə, qanunvericilik hüququ aktlar və digər normativ bazanın vasitəsi ilə icra olunur. İqtisadi tənzimlənmənin özünəməxsus sosioloji-psixoloji metodları da vardır ki, bu da əsas etibarilə, ictimai etik normalarla həyata keçirilir. Özünütənzimlənmə funksiyalarını həyata keçirən idarəetmə orqanları, əsas etibarilə, təşkilati-sərəncamverici funksiyalar yerinə yetirirlər. Bundan əlavə, tənzimləyici orqanlar, məcburi addımların atılması ilə bağlı müəyyən nəzarət və stimullaşdırıcı funksiyalar da reallaşdırırlar.

İqtisadi münasibətlərin nizamlanmasında dövlətin həyata keçirdiyi tənzimləmə funksiyaları, bir qayda olaraq, mövcud iqtisadi şəraitdən asılı olur. Bu zaman- dövlət neqativ vəziyyəti qiymətləndirməklə, iqtisadi tənzimləmə vasitələrini müəyyən edir və iqtisadi institular köməyi ilə yaranmış çətinliklərin həlli üçün optimal nəticəni aşkara çıxarır.İqtisadi institutlar, əsasasən instusional dəyişikliklər nəticəsində yaranır və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun şəkildə fəaliyyət göstərirlər.Bu baxımdan kənd təsərrüfatında tənzimləmə mexanizmləri iqtisadiy- yatın idarə edilməsinin hüquqi institutlarının mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Daha doğrusu, iqtisadiyyatın idarə edilməsi ilə bağlı fəaliyyət göstərən hüquqi institutlar tənzimləyici və reqlamentləşdirici iqtisadi münasibətləri həyata keçirilməsini özündə əks etdən hüquqi normalar səviyyəsində fəaliyyət göstərirlər. Ümumiyyətlə iqtisadi sahələr üzrə tətbiq edilən tənzimləmə vasitələri, idarəetmənin və tənzimlənmənin dolayı metodlarını özündə əks etdirməklə, geniş təkrar istehsalın bütün həlqələrinə, o cümlədən istehsal, mübadilə, bölgü, məhsul və xidmətlərin istehlakı sferasına zəruri hallarda müdaxilələr həyata keçirilər. Bütövlükdə götürdükdə, makroiqtisadi tənzimləmənin obyektini iqtisadi proseslər təşkil edir.

Araşdırmalar göstərir ki, iqtisadi tənzimləmə mexanizmlərinin reallaşdırıl-ması, ilk növbədə, hüquqi institutların formalaşdırılmasından bilavasitə asılıdır.Hüquqi institutlar, mülki məcəllədə və əmək hüququnda, eləcə də gömrük, inzibati, maliyyə, kommersiya, ticarət, beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq formalaşır və adı çəkilən kodekslərdə bu məsələ ilə bağlı vəzifələr və məsuliyyətlər müəyyən olunur. Kənd təsərrüfatında iqtisadi tənzimlənmənin hüquqi əsasları, əslində bu və digər sahələr üzrə qanunvericilik aktlarında təsbit edilmişdir.

Kənd təsərrüfatında iqtisadi tənzimləmə sistemi özünəməxsus vəzifələrə malik olmaqla mühüm funksiyalar yerinə yetirir və əsas prinsiplərinə aşağıdakıları şamil etmək olar:

-aqrar proteksianizm;

-sosial-iqtisadi məsələlərin nizamlanması;

-bazarın tənzimlənməsi;

-gəlirlər arasında prearitetliyin təmin edilməsi

Kənd təsərrüfatında tənzimləmə mexanizmləri inzibati, iqtisadi, dolayı və bir başa tənzimləmə metodları ilə reallaşdırılır. Qeyd etdiyimiz kimi, kənd təsərrüfa- tının iqtisadi tənzimlənmə mahiyyəti aqrar iqtisadiyyatın davamlı inkişafının təmin edilməsinə istiqamətlənmiş funksiyaların yerinə yetir. Kənd təsərrüfatının iqtisadi tənzimlənməsinin başlıca məqsədi, aşağıdakılardan ibarətdir:

-ölkə əhalisinin ərzaq məhsullarına, sənaye xammala olan ehtiyaclarının tam şəkildə ödənilməsi.

- istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi və böhran meyillərinin kənd təsərrüfatının imkanlarının hesabına məhdudlaşdırılması;

- kənd əhalisinin gəlirlərinin artırılması və məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi;

-aqrar istehsalın rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və bu aspektdə davamlı inkişafın təmin edilməsi və s.

Kənd təsərrüfatının iqtisadi tənzimlənməsi ilə bağlı həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan vəzifələr aqrar iqtisadiyyatın dinamik inkişafının təmin edilməsinə əsaslanır ki, bu vəzifələri də aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək mümkündür⁴:

-iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sektorları arasında disproporsiyanın aradan qaldırılması və kənd təsərrüfatında iqtisadi artımın dəstəklənməsi;

-kənd təsərrüfatında sahibkarlıq fəaliyyətin reallaşdırılması ilə bağlı hüquqi normativ bazanın təkmilləşdirilməsi;

-aqrar bazarların funksionallığının artırılması ;

-elmi texniki tərəqqinin ən son nəaliyyətlərinin istehsalatda tətbiqinin stimullaşdırılması;

-daxili istehlak bazarın qorunması məqsədi ilə müəyyən məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsi;

-kənd təsərrüfatında rəqabət mühitinin inkişafı və inhisarçılığın məhdudlaşdırılması;

-kənd təsərrüfatında xarici investisiyaların hüquqi müdafiəsinin təmin edilməsi və iqtisadi proseslərə monitorinqin həyata keçirilməsi

Araşdırmalar məlum olur ki, kənd təsərrüfatı, milli iqtisadiyyatın ən mühüm və strateji əhəmiyyətli sahəsi olmaqla bütövlükdə iqtisadi tənzimləmə mexanizmləri ölkədə formalaşan siyasi və iqtisadi sistemin strukturundan bilavasitə asılıdır. Belə ki, kənd təsərrüfatında iqtisadi tənzimləmə vasitələrinin həyata keçirilməsi, ölkədə tətbiq olunan iqtisadi kursun və sosial-strategiyanın mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir.

Bu baxımdan kənd təsərrüfatının iqtisadi tənzimləməsinin forma və metodları mövcud situasiyalara uyğun olaraq dəyişir və yenilənir.

Kənd təsərrüfatında davamlı inkişafın təmin edilməməsi və bir sıra hallarda müqaisəli üstünlüyü özündə ehtiva edən əsas göstəricilər bütövlükdə rəqabətə- davamlılığın təmin edilməsinə mənfi təsir göstərir. Bu baxımdan iqtisadi tənzimlənmə alətləri istər daxili, istərsə də xarici bazarda rəqabətədavamlılığın yüksəldilməsinə stimul verməlidir. Rəqabətədavamlılığın yüksəldilməsi kənd təsərrüfatında iqtisad subyektlərin təklif etdikləri məhsulların daha sürətli reallaşdırılmasına əlverişli zəmin yaradır. İqtisadiyyatın strateji sahələrindən olan bu sektorda rəqabətədavamlılığın yüksəldilməsi üçün kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir.

İqtisadi tənzimləmə vasitələri həm də kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsinə əlverişli şərait yaratmalıdır. Kənd təsərrüfatı istehsalının artırılması, istehsal potensiyalının tərkib elementlərindən səmərəli istifadə edilməsini özündə ehtiva edir. Maddi texniki qaynaqlardan səmərəli şəkildə istifadə edilməsi kənd təsərrüfatına əsaslı kapital qoyuluşunun yüksəldilməsi, lizinq xidməti vasitəsi ilə maddi texniki resurslara olan tələbatın ödənilməsinimləsi, bütövlükdə iqtisadi tənzimləmənin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biridir.⁵

Respublikada milli ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi qloballaşma prosesinin geniş vüsət aldığı hazırki şəraitdə daha çox aktuallıq kəsb edir.

Məlum olduğu kimi qloballaşma prosesi beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin liberallaşdırılmasının pik həddi kimi, əmtəələrin, xidmətlərin, kapitalın, texnalogiyanın və işçi qüvvəsinin sərbəst hərəkətini özündə əks etdirir. Doğrudur, bu prosesin özünəməxsus müsbət məqamları da kifayət qədər çox cəhətlidir. Belə ki, texnalogiyaların, əmtəələrin və xidmətlərin sərbəst hərəkəti, hər bir ölkənin bu proseslərdən kifayət qədər yararlanmasına, elmi texniki tərəqqinin ən yeni nəaliyyətlərinin istehsalda tətbiq imkanlarının genişləndirilməsinə əlverişli şərait yaradacaqdır. Bundan əlavə, qloballaşma prosesinin müsbət cəhətlərindən biri kimi ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak səviyyəsinin artımı da nəzərə çarpacaq məqamlardandır.