Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Yüklə 0,57 Mb.
|
|
Lakin, bununla belə keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə qloballaşma prosesinin özünə məxsus neqativ təsirləri də qaçılmazdır. Bu isə ilk növbədə iqtisadiyyatın az gəlirli və strateji əhəmiyyətli sahəsi olan aqrar ərzaq kompleksində və bütövlükdə kənd təsərrüfatında bir sıra hallarda neqativ təzahürlər doğura bilər. İ.e.d., prof. A.F.Abbasovun fikrincə, istehsal əlaqələri genişləndikcə, ərzaq təminatı məsələsi bir qədər də aktuallaşmış və dövlətlərarası iqtisadi münasibətlər zəminində qlobal bir problemə çevrilmişdir. Müasir şəraitdə cəmiyyətdə istehsal münasibətlərinin bir qədər də təkmilləşməsi makro səviyyədə bu aspektdə yaranmış problemlərin hər hansı güc konfilikt yolu ilə deyil hüquqi və iqtisadi vasitələrlə həllini ön plana çıxarmışdır. Beləliklə, ərzaq təhlükəsi beynəlxalq təcrübədə cəmiyyət üzvlərinin əsas ehtiyacı olan ərzaq məhsullarına olan təlabatlarının arzuoluna səviyyədə ödənilə bilməməsi iqtisadiyyatda ərzaq çatışmamazlığı ilə şərtlənir.6 Iqtisadi təmzimləmə vasitələrinin aktivləşdirilməsi kənd təsərrüfatında istehsalının rəqabətə davamlılığının yüksəldilməsinə də bilavasitə təsir göstərir. İqtisadi təmzimləmə vasitələri ilk növbədə kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının dəyişən konyukturaya davamlılığının yüksəldilməsində mühüm roy oynayır. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, elmi-nəzəri aspektdən yanaşdıqda iqtisadi təmzimləmə bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə dövlət təmzimləməsinin ən mühüm istiqamətini özündə əks etdirir və məcmu tələb və təklifə təsir göstərilməsinə istiqamətlənmiş tədbir kimi davamlı inkişafın təmin edilməsinə xidmət edir. İqtisadi təmzimləmənin ən mühüm obyekti kimi, iqtisadiyyatda fəaliyyət göstərən istehsal, tədarük və xidmət qurumları hesab olunur. Bu zaman milli istehsalın səviyyəsinə, işsizliyin səviyyəsinə, qiymətlərin ümumi səviyyəsinə və kapital qoyuluşlarına dövlətin makroiqtisadi təmzimləmə vasitələri ilə təsiri əsas götürülür.7 Müasir iqtisadi şəraitdə qeyri neft sektorunun stratejisahəsi kimi kənd təsərrüfatının dinamik inkişafının təmin edilməsində iqtisadi tənzimləmə vasitələri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, kənd təsərrüfatı və onunla qarşılıqlı əlaqəli sahələrin inkişaf etdirilməsinə dövlətin zəruri iqtisadi tənzimləmə vasitələri ilə bərpasına və genişləndirilməsinə xarici investorlarla bərabər milli sahibkarların da cəlb edilməsi tələb olunur.Fikrimizcə qloballaşma şəraitində kənd təsərrüfatında iqtisadi tənzimlənmə tədbirlərinin daha səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsində və ölkənin ərzaq məhsulları kompleksində rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə əhəmiyyətli töhvə verəcəkdir.
1.3.Kənd təsərrüfatının tənzimlənməsi sahəsində xarici ölkələrin təcrübəsi Dünya təcrübəsi göstərir ki,kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənmə və dəstəklənmə sistemi cəmiyyətin və dövlətin mənafelərinəuyğun olaraq həyata keçirilir. Bu zaman dövlətin başlıca vəzifəsi bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlarlıq subyektlərinin uğurlu fəaliyyəti üçün hüquqi və iqtisadi şərait yaratmaqdan ibarət olur. Məlumdur ki, inkişaf etmiş ölkələrin hər birində kənd təsərrüfatında iqtisadi fəaliyyət subyektlərinə qayğı ilə yanaşılır və bu da çox təbii qarşılanır. Axı kənd təsərrüfatı əhalinin əsas hissəsinin məşğulluğunu təmin edir, innovativ dəyişikliklərintətbiqinə imkan yaradır. İstehsalın miqyaslarının müntəzəm artımı, onun nəticələrinin həyatın keyfiyyətinə təsir dərəcəsi, iqtisadi sferada cəmiyyətin qarşısında duran vəzifələrin mürəkkəbləşməsi ilə əlaqədar bütün iqtisadi sistemin, onun ayrı-ayrı bloklarının və elementlərinin fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi zərurəti artır. Bu zaman dövlət və bazar tənzimləmə mexanizmlərinin uzlaşdırılması nəzərə alınmaqla, dövlət orqanlarının xüsusi biznes subyektləri ilə qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkilati formaları, habelə idarəetmənin məqsədləri, mexanizmləri və aparatı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Praktik cəhətdən inkişaf etmiş qərb ölkələrinin bir çoxundakənd təsərrüfatına inzibati, hüquqi və iqtisadi (birbaşa və dolayı) köməyin müxtəlif forma və metodlarındanistifadə edirlər. Sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsinin əsasını iqtisadiyyatın bu sektorunun inkişafına (xüsusən daha böyük səmərə verən fəaliyyət sahələrində) əlverişli rejimin yaradılması, məzmununu isə sahibkarlığın uğurlu inkişafı üçün dövlət strukturları tərəfindən iqtisadi və hüquqi şərait və stimulların yaradılması, habelə güzəştli əsasda ona maddi və maliyyə resurslarının qoyuluşu təşkil edir. Stimullaşdırma mexanizminə, hər şeydən əvvəl, kredit proqramlarının işlənib hazırlanmasını və həyata keçirilməsini təmin edən qanunvericilik-hüquqi aktlar, birbaşa və zəmanətli borclar, güzəştli subsidiyalar, vergi güzəştləri və maliyyə-iqtisadi köməyin digər formaları daxildir. Dövlətin və sahibkarlığın maraqlarının uzlaşdırılması dövlət siyasətinin aşağıdakı istiqamətləri ilə təmin olunur: - təkrar istehsal prosesinin intensivləşdirilməsi təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi potensialını və maliyyə dayanıqlığını yüksəltmək, bazarda tələbat duyulan malların (işlərin, xidmətlərin) layihələndirilməsi; - sahibkarlıq subyektlərinin yüksək texniki sahələrdə yeni bazar seqmentlərinin formalaşdırılmasını, istehsal müəssisələrin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini təmin edən innovasiya fəaliyyətinin dəstəklənməsi; - təsərrüfat subyektlərinin mülkiyyətinin, əmlakının və əmlak hüquqlarının qorunmasını, onların əldə edilməsi, toplanması və institusional dəyişikliklərin gedişində səmərəli təkrar istehsala köməyi təmin edən hüquqi mühitin və institusional mexanizmlərin formalaşdırılması və s. İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatında sahibkarlıq fəaliyyəətinin tənzimlənməsi və dəstəklənməsi üzrə dövlət siyasətinin əsas məqsədləri aşağıda- kılardır: sektorunun iqtisadi artımı; bazar münasibətlərində bərabərhüquqluluğun dəstəklənməsi və iqtisadi fəaliyyətin uğurlu inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılması; kənd təsərrüfatında rəqabət qabiliyyətinin və işgüzar fəallığının yüksəldilməsi; Avropa Birliyi ölkələrində kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən iqtisadi fəaliyyət subyektlərin dövlət maliyyələşdirilməsini onun inkişafının tənzimlənməsinin və dəstəklənməsinin çox mühüm istiqamətinə aid etmək olar. Burada sığorta fondlarının və risklərin sığortalanması fondlarının büdcə maliyyələşdirilməsi əsasında birbaşa subsidiyalaşdırılması və həm də qarışıq (şəxsi və dövlət əmanətlərinin iştirakı ilə) yardım fondlarının yaradılması, kreditlərin qaytarılması üzrə zəmanətlərin verilməsi, kreditlərin güzəştli faizlərlə verilməsini əsas tənzimlənmə elementləri hesab etmək olar. Almaniyada kənd təsərrüfatının ÜDM-də payı 2-3% ötmür.Bununda başlıca səbəbi iqtisadiyyatın diğər sahələrini inkişafı fonunda bu sahənin istehsal imkanları nisbətən kiçik görünür.Almaniyadaölkənin iqtisadi inkişaf dinamikasındaistehsal sahələrindən asılı olaraq kiçik və orta iqtisadi fəaliyyət subyektləri nəzərəçarpacaq töhfə verir. Kiçik və orta sahibkarlığın daha geniş yayılmış hüquqi forması “məhdud məsuliyyətli cəmiyyət”lərdir–ölkənin qərbində firmaların demək olar ki, 2/3 hissəsi MMC-lərdir, şərqində isə yeni yaradılmış kiçik və orta müəssisələrin 75%-dən çoxu bu hüquqi formanı seçmişdir. Bu ölkədə kiçik biznesə kömək sisteminin əsasında duran başlıca prinsip kiçik və orta müəssisələrin iqtisadi potensialının reallaşdırılmasını stimullaşdıran kömək göstərilməsidir.Dövlət yardımı almaq üçün vacib şərt kiçik və ya orta müəssisənin iri şirkətin törəmə firması olmaması, kiçik və orta müəssisələrin kapitalında iri firmaların iştirak payının isə 25%-dən çox olmamasıdır. Kənd təsərrüfatı üzrə sahibkarlığa dövlət köməyinin Avstriya təcrübəsi iqtisadi fəaliyyət subyektləri ölkədə dayanıqlı təsərrüfat inkişafı prinsipinə əsaslanır. Dövlət haqsız rəqabətə qarşı sanksiyalar haqqında, qiymət endirimləri haqqında, malların hərracda satışı haqqında və s. barədə vaxtında qəbul edilmiş qanunlara danışıqsız riayət olunması əsasında bazarda ədalətli rəqabəti təmin etmək vəzifəsini öz əlinə almışdır. Kənd təsərrüfatında sahibkarların müdafiəsinə xüsusi diqqət yetirilir. Avstriya hökuməti əsas diqqəti, ilk növbədə, sahibkarlıq üçün əlverişli start şəraitinin yaradılmasına-güzəştli kredit və dotasiyaların, konyunktura və tələbat barədə informasiyaların verilməsinə yönəltmişdir. Dövlət tərəfindən rəqabətin stimullaşdırılması özündə dörd başlıca istiqaməti birləşdirir: -bazarda üstün mövqedəqərarlaşan müəssisələr üzərində sərt nəzarəti nəzərdə tutan antiinhisar qanunvericiliyi; -işgüzar fəallıq, o cümlədən satılan mallara və xidmətlərə qiymətlərin qoyulması üçün müəyyən çərçivələr (qaydalar) müəyyən edən normaların tətbiqi; -müstəqil müəssisələrin bazara çıxışı qaydalarının müəyyən formada tənzimlənməsi; -xarici iqtisadi əlaqələrin ardıcıl surətdə liberallaşdırılması. Cənubi Koreyada kənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsi sistemi və yüksək işgüzar fəallıq bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Baxmayaraq ki, Cənubi Koreya indi ABŞvə Yaponiyada olduğu kimi iqtisadiyyatın potensial imkanı olan bütün sahələri üzrə yüksək inkişaf tempinə mailkdirlər. Bu ölkədə əksəriyyəti hökumət təşkilatı olmaqla, on beş təşkilat iqtisadi fəaliyyət sahələrinə (xüsusilə kənd təsərrüfatında kiçik sahibkarlıq kateqoriyasına aid olanlara)yardım işi ilə məşğul olur. Ölkənin Ticarət və Sənaye Nazirliyində Kiçik biznes bürosu mövcuddur və o, kiçik müəssisələrin yaradılmasını dəstəkləyir, banklar qarşısında zəmanətçi kimi çıxış edərək, bu prosesə kömək edir, qaytarılmayan subsidiyalar verir və müxtəlif inzibati məsələlərdə yardım göstərir–qeydiyyata alınmaqda kömək edir, mütəxəssislərə təlim keçir və s. Araşdırmalar göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində sahibkarlıq qurumlarının iqtisadi mexanizmlə tənzimlənməsi iqtisdadiyyatın digər sahələrindən fərqli olaraq bir qədər geniş miqyasa malikdir. Büdcə yardımları ilk növbədə kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sahibkarlıq qurumlarının zərərlərinin kompensasiya edilməsində əhəmiyyətli rola oynayır. Dövlət büdcəsində ödənilən maliyyə yardımları eyni zamanda kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalçılarının maliyyə nəticələrinin yaxşılaşdırılmasında öz tövhəsini verir. Məlum olduğu kimi kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının fəaliyyətinin maliyyə nəticələri, ilk növbədə əldə edilən gəlirlə məhsulun reallaşdırılmasını çəkilən istehsal xərcləri arasındakı fərqdən formalaşır. Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində mənfəət əslində kənd təsərrüfatı istehsal subyektlərinin təsərrüfat fəaliyyətinin başlıca stimulu kimi xarakterizə edilir və müəssisənin maliyyə resurslarının formalaşmasının başlıca mənbəyi kimi çıxış edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, əslində kənd təsərrüfatı istehsal subyektlərinin fəaliyyətindən əldə edilən mənfəətin səviyyəsi eyni zamanda məhsul istehsalına çəkilən xərclərin daha doğrusu məhsul vahidinin maya dəyərinin aşağı salınmasından, eləcə də məhsuldarlığın səviyyəsinin yüksəldilməsindən bilavasitə asılıdır. Eyni zamanda bazarda satış qiymətlərinin kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sahibkarlıq qurumları üçün sərfəli olması, son nəticədə mənfəətin artımını şərtləndirən başlıca vasitə kimi çıxış edir. Odur ki, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində bir sıra hallarda qiymətlərin tənzimlənməsinə istiqamətlənmiş tədbirlər həyata keçirilir ki, bu isə dolayı yolla kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sahibkarlıq qurumlarının məhsul satışından əldə etdikləri mənfəətin artırılmasına əlverişli şərait yaradır.Bundan əlavə əmtəə istehsalçılarının məhsulun maya dəyərinə çəkdiyi xərclərinin müəyyən hissəsinin kompensasiya edilməsi, o cümlədən maddi resurslara, elektrik enerjisinə, o cümlədən yanacaq və yağlama materiallarına çəkilən xərclərin bir qisminin dövlət büdcəsindən ödənilməsi də kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən əmtəə istehsalçılarının məhsul satışından əldə etdikləri mənfəətin həcminin artırılmasında da əhəmiyyətli rola oynayır. Bütövlükdə götürdükdə dövlətin büdcə yardımları, istər birbaşa, istərsə də dolayı yolla kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sahibkarlıq qurumlarının gəlirlərinin artırılmasına xidmət edir. İnkişaf etmiş ölkələrinkənd təsərrüfatı sektorunda kiçik və orta müəssisələrin inkişafına yardım tədbirləri düşünülmüş vergi siyasəti ilə möhkəm- ləndirilir.Respublikamızın kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən iqtisadi subyektlər bu tənzimlənmə vasitəsi üzrə nəzərdə tutulmuş imtiyazlardan istifadə edirlər. Belə ki, hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən iqtisadi subyektlər torpaq vergisi istisna olmaqla digər vergilərdən azad olunmuşlar. Qeyd edək ki, bu tendensiya 1999-cu ildən bu günə kimi davam edir. Ümumilikdə dünya praktika- sında iqtisadi fəaliyyət subyektlərinə güzəştli vergitutmanın müddəalarınaaşağıda- kıları aid etmək olar : - emal sənayesi müəssisələri üçün şirkətin yeni avadanlığa, tikintiyə kapital qoyuluşları həcmində məsrəflərindən mənfəət vergisi dərəcəsinin ən alt limitə endirilməsi; - elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinə məsrəflər hissəsi həcmində mənfəət vergisi dərəcəsinin aşağı salınması; - mənfəət hesabına vergitutmaya cəlb edilməyən xüsusi fondlar yaratmağa icazə verilməsi; - mənfəət vergisinin aşağı dərəcələrindən istifadə olunması; - mənfəətdən və gəlirdən vergitutmaya diferensial yanaşmanın tətbiqi; - vergitutmaya cəlb olunmayan ehtiyatın yaradılması; - sürətləndirilmiş amortizasiya mexanizmindən istifadə olunması. Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən güzəştlər yalnız kənd təsərrüfatı müəssisələrinə hamısına deyil, ölkənin əlverişsiz regionlarında yerləşən və ya iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinə aid olan qruplarada şamil olunur. Bütün inkişaf etmiş ölkələrdə vergi siyasəti əsasən kənd təsərrüfatı istehsalçılarına və diğər iqtisadi sahələrdə fəaliyyət göstərən kiçik biznes subyektləri üçün güzəştli mənfəət vergisi qoyulmasını nəzərdə tutur: məsələn, Böyük Britaniyada bu vergi dərəcəsi bütün müəssisələr üçün 35% olduğu halda kiçik biznes üçün 25%-dir; oxşar güzəştlər Almaniya və Fransada da mövcuddur. Qeyd olunan sahibkarlıq subyektlərinə xarici iqtisadi fəaliyyətinin inkişafı məqsədilə dövlət yardımı da xüsusi maraq kəsb edir. Bu kömək aşağıdakıları əhatə edir: - ixracyönümlü müəssisələrə maliyyə və vergi güzəştlərinin verilməsi; - xarici iqtisadi fəaliyyəti həyata keçirən müəssisələrə təminat verilməsi; - informasiya şəbəkələrinin yaradılması, malların və xidmətlərin satış bazarları və bazar konyunkturunun vəziyyəti barədə informasiyanın verilməsi; Dünya təcrübəsində ixrac malları əlavə dəyər vergisindən, ixrac məhsulları üçün istifadə edilən idxal malları isə çox vaxt idxal gömrük rüsumlarından azad edilir. Bu tədbirlər istehsalın və ixracın miqyasından asılı olmayaraq, bütün bazar subyektlərinin ixrac fəaliyyətini stimullaşdırır, lakin sahibkarların özünün xüsusiyyətləri vardır: əvvəla,onlar bütün ixracatçılara gərək olanından daha artıq dərəcədə əlavə köməyə ehtiyac duyurlar; ikincisi, həvəsləndirmənin ünvanlılığını təmin etmək lazımdır. Bundan əlavə, onlara ixrac məhsulunun istehsalı ilə bağlı innovasiya fəaliyyətində yardım göstərilir, ixracın kreditləşdirilməsi və sığortalanması həyata keçirilir, xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində kiçik müəs-sisələrə məsləhətlər verilir, kadr hazırlığı həyata keçirilir, ixrac sahəsində uğurlar qazanmış kiçik və orta müəssisələrin təcrübəsi yayılır. Dövlət kreditləşdirməsi ilə bərabər ixrac kreditlərinin dövlət sığortasıda kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinə böyük kömək göstərir. Sığortanı xüsusi dövlət təşkilatları, özəl sığorta şirkətləri və ya qarışıq dövlət-özəl şirkətləri dövlət büdcə vəsaitləri hesabına aparırlar, həm də bu zaman ixrac itkilərinin 80-95%-i örtülür. Bu kömək tədbirləri ona gətirib çıxarır ki, AB-nin üzvü olan ölkələrin sənaye ixracında kiçik və orta müəssisələrin məhsulunun payı bütün ixracın təqribən üçdə bir hissəsini, o cümlədən Almaniyada 27%-ni, İtaliyada 31%-ni, Fransada 25%-ni, Belçika və Niderlandda 35-40%-ni, İrlandiyada 56%-ni təşkil edir. İxrac məhsullarının istehsalında kiçik müəssisələrin payı İrlandiyada 25%, Fransada 28%, Yunanıstanda 60%, Belçikada 52%-dir. Qonşu rusiyada kənd təsərrüfatı soktorunda dövlət tənzimləmələri “Aqrar-sektorda istehsalının dövlət tənzimləmələri haqqında” Qanuna müvafiq olaraq həyata keçirilir. Həmin Qanuna əsasən dövlət tənzimləmələri bir sıra mühüm istiqamətlərə görə müəyyən edilmişdir: kənd təsərrüfatında istehsal olunan məhsullara müvafiq xammal və qida məhsulları bazarının formalaşması və yüksəlişi, kənd təsərrüfatında istehsal subyektlərinin maliyyələşmə imkanlarının artırılması, kredit təminatı, sığorta münasibətləri, güzəştli vergi tutma, xarici ticarət əlaqələrində kənd təsərrüfatı istehsalçılarının maraqlarının müdafiəsi, aqrar sahə istehsalında elmi fəaliyyətin reallaşdırılması və inkişafının təmin olunması, kənddə sosial infrastrukturun inkişaf etdirilməsi və s. Respublikamızda aqrarsahibkarlığın tənzimlənməsi və dəstəklənməsi istiqa- mətlərində ayrıca olaraq regional siyasəti xüsusi qeyd etmək lazımdır; bu siyasətin fərqləndirici istiqaməti regionların sənaye cəhətdən inkişafı səviyyəsindən çıxış edərək qanunvericilikdə də nəzərə alınır. Aqrar sahibkarlıq sferasında regional siyasət, ilk növbədə, istehsalın yüksək texnoloji növlərinin inkişafına, innovasiya fəaliyyətinə, texnoparkların, digər infrastruktur obyektlərinin (nəqliyyat, rabitə, kommunikasiya və s.) yaradılmasına, region üçün ənənəvi olan istehsalatların maliyyə restrukturizasiyasına, regional və yerli maliyyə bazarlarının möhkəmləndirilməsinə, məsləhət, istehsal, matketinq xidmətlərinin göstərilməsinə, təhsil sisteminin və mədəniyyət sferasının inkişafına yönəldilir. Vahid regional siyasətin həyata keçirilməsi aşağıdakı qaydada həyata keçirilir: inkişaf səviyyəsinin aşağı və işsizliyin yüksək olduğu regionların aşkara çıxarılması; bu regionlarda artım imkanlarına malik müəssisələrin müəyyən edilməsi; onların inkişafına dair proqram və layihələrin işlənib hazırlanması; həmin layihələrdə iştirakda marağı olanların əməkdaşlığa cəlb edilməsi üçün müvafiq informasiyaların və təkliflərin hazırlanması. Kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sahibkarlıq qurumları üzrə regional siyasət milli səviyyədə özündə iki istiqaməti ehtiva edir: - mərkəzləşdirilmiş regional planlaşdırma və büdcə vəsaitlərinin ayrı-ayrı regionların ehtiyacları üçün ayrılması; - mərkəzsizləşdirilmiş siyasət və regionların özündə yerli səviyyədə tədbirlərin həyata keçirilməsi.8 Hesab edirik ki, respublikada qeyri-neft sektorunun inkişafının əsas prioritetlərinin müəyyənləşdirildiyi hazırki iqtisadi şəraitdə strateji sahələrdən olan kənd təsərrüfatının dayanaqlı inkişafını təmin etmək üçün bu istiqamətdə qabaqcıl olan dövlətlərin zəngin təcrübəsindən istifadə olunması ölkə iqtisadiyyatının yeni inkişaf mərhələsində mühüm tövhələr verə bilər. II FƏSIL AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KƏND TƏSƏRRÜFATI SEKTORUNUN FƏALIYYƏTINİN TƏNZIMLƏNMƏSININ NORMATİV-HÜQUQİ TƏMİNATININ MÖVCUD VƏZIYYƏTININ TƏHLİLİ 2.1.Respublikamızda kənd təsərrüfatı sektorunun fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik aktları və onların ierarxiyası Ötən əsrin son on illiyində respublikamızda iqtisadiyyatın bütün sahələrində olduğu kimi kənd təsərrüfatında da liberal bazar prinsiplərinəu yğun islahatlar uğurla başa çatdırılmış, rəqabət mühitinə əsaslanan bazar iqtisadiyyatının əsas tələbləri formalaşdırılmışdır. Bilindiyi kimikənd təsərrü fatında azad iqtisadi münasibətlərin bərqərar olmasının ən mühüm elementini sahibkar lığın inkişafı təşkil edir. Respublikamızda kənd təsərrüfatı sahəsindəsahibkarlığın inkişafına aqrar islahatların başlanması ilə start verilmişdir. Ümumiyyətlə kənd təsərrüfatında aqrar islahatlar bütün sahələrdə olduğu kimi ulu öndər Heydər Əliyevin bilavasitə təşkilatçılığı ilə ölkə parlamentində 1995-ci ildə qüvvəyə minmiş “Aqrar islahatının əsasları haqqında” qnun , müvafiq dövrdə “Sovxoz və kolxozların haqqında” və 1997-ci ildə qəbul edilmiş“ Torpaq islahatı haqqında” Azərbaycan Respublikası qanunları ilə başlanılmışdır. Kənd təsərrüfatında həyata keçirilən islahatlar qısa zaman kəsiyində sahənin tənəzzül meyillərini aradan qaldırmış, kənddə çoxukladlı iqtisadiyyatın formalaşdırılması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Məlumdur ki, cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi bir çox halda ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin səmərəliliyi ilə müəyyənləşir, sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsinin hüquqi ünsürü isə elə bir meydan yaradır ki, orada bu sistemin digər tərkib hissələri də fəaliyyət göstərir. Hüquqi ünsür onların hədsiz-hüdudsuz fəallığını məhdudlaşdırır, cəmiyyətə bütün təsir sisteminin daha da inkişaf etməsi və təkmilləşməsi üçün zəmin yaradır. Respublikamızda iqtisadiyatın sahələrindən və iqtisadi fəaliyyətin növlərin- dən asılı olmayaraq sahibkarlıq fəaliyyəti ölkə Konstitusiyasından sonra ikinci ali hüquqi qüvvəyə malik olan qanunlar vasitəsilə tənzimlənir. Bu sıradan ilknövbədə, 1992-ci il 15 dekabr tarixində qüvvəyə minmiş “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” qanunun əhəmiyyəti xüsusi vurğulanmalıdır. Sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsi, həmçinin, Azərbaycan Respublika- sının Prezidentinin səlahiyyətlərinə daxildir. Bu tənzimlənmə Azərbaycan Respub- likasının Konstitusiyası ilə dövlət başçısına verilmiş səlahiyyətlər çərçivəsində, həm qəbul edilmiş qanunların tətbiqi ilə bağlı, həm də sahibkarlıq sferasında dəyişikliklərin dinamizminə operativ reaksiya ilə əlaqədar onun müvafiq fərman və sərəncamlar imzalamasında təzahür edir. Üstəlik də Prezidentin fərman və sərəncamlarında (habelə hökumətin qərarlarında) hüquqi normalar daha geniş, qanunlarda olduğuna nisbətən daha konkret olur. Bu aktlar yüksək normativlik dərəcəsinə malikdir və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslər üçün məcburidir, Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisinə şamil edilir. İqtisadiyyatın sahələrdən asılı olmayaraq sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlən- məsində hüquqi prinsiplər əsas meyar kimi çıxış edir. Təsadüfi deyil ki,məhz bu baxımdan strateji sahələrdən olan aqrar sektorda iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsinin məzmununu hüquq normalarlatəsbit edilmiş başlıca ideyaları əks etdirir. Sahibkarlıq sferasında dövlətçilik mexanizmi məhz həmin normalara uyğun olaraq təşkil edilir və fəaliyyət göstərir. Bu meyarlar dövlətin idarə edilməsinin obyektiv surətdə mövcud olan ümumi prinsiplərinin tərkib hissəsidir . - fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsinin qanunilik prinsipi sahibkarlığın inkişafında başlıca hüquqi şərtdir.Bu prinsip hüquqi tənzimlənmənin bütün formalarına aid edilir, hüququn bütün subyektlərinə şamil edilir və məzmununda başlıcası qanunlara əsaslanan əməl edilməsi vacib olan tələbdir. Qanunilik prinsipi bütövlükdə dövlətin fəaliyyət göstərməsinin,həm də o cümlədən sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas elementidir. - iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsinin məqsədəuyğunluq prinsipi ondan ibarətdir ki, bu tənzimləmədən yalnız sahibkarlığın inkişafının bu və ya digər problemləri onun vasitəsilə həll edilə bildiyi vaxt istifadə edilməlidir və onun tətbiqinin mənfi nəticələri tənzimləmənin köməyi ilə əldə edilən müsbət effekti üstələmir. Dövlət tənzimlənməsinin tətbiqinin məqsədi hüquq normalarının pozulmasına maneələr yaratmaqdır. -iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi ədalətlilik prinsipinə uyğun olmalıdır. Ədalətlilik hüququn ümumi normalarına aiddir, hüquqi tənzimləmənin başlıca əsasıdır. Dövlət tənzimlənməsinin ədalətliliyi onunla təmin olunur ki, hüquq normaları qanun qarşısında təsərrüfat subyektlərinin bərabərliyini təsbit edir və hüquq pozuntusunun xarakterinə tənzimləyici təsirin həcminə uyğun, onlara mütənasib şəkildə ifadə olunur. -iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsinin növbəti prinsipi dövlətin və təsərrüfatsubyektlərinin qarşılıqlı məsuliyyətidir. Bu zaman sahibkarlıq fəaliyyətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin əsas subyekti kimi, hüquqi baxımdan funksiyalarını qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanları vasitəsilə həyata keçirən dövlət tanınır. Dövlət tərəfindən sahibkarlığınnormativ hüquqi dəstəklənməsi elə bir normativ hüquqi bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur ki, bu, əsasən kiçik müəssisələrin həyat dövrünün bütün mərhələlərində onların fəaliyyətini tənzimləməklə,iqtisadiyyatın həmin sektorunun inkişafı üçün daha əlverişli imkanları təmin edə bilsin . Respublikamız öz dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonraaqrar sahədə aparılan islahatların prioritetlərini və bu istiqamətdə zəruri olan hüquqi bazanıformalaşdıran normativ-hüquqi aqtları tədqiq edərkən görürük ki, ölkədə aparılan islahatlar əsasən 3 istiqaməti əhatə etmişdir: - aqrar sahədə yeni mülkiyyət formalarının strukturu ; - aqrar sektorda müxtəlif təşkilati-hüquqi formalara uyğun təsərrüfat növlərinin formalaşdırılması; - aqrar sahədə dövlət təminatı strukturunun yaradılması. Qeyd olunan əsas məqsədlərin reallaşdırılması istiqamətində qəbul edilmiş bir sıra hüquqi normativ aktların önəmini xüsusi vurğulamaq vacibdir. Bunlardan: “Aqrar islahatların əsasları haqqında” qanununu, “Torpaq islahatı haqqında” qanunu qeyd etmək vacibdir. İslahatların intensivləşdiyi müvafiq dövrdə “Kənd təsərrüfatı sahəsində sığorta fəaliyyətinin stimullaşdırılması haqqında qanun-istehsal subyektlərinin zəmanət sisteminin formalaşmasında,“Meliorasiya və irriqasiya qanun- istehsal subyektlərinin suvarma problermlərinin aradan qaldırılmasında“Sovxozlarn və kolxozların haqqında – bu qanunda kənd təsərrüfatı istehsalçılarının təşkilati strukturunun formalaşmasında, vergi borclrının silinməsi barədə qanun- bu qanuna görə kənd təsərrüfatı istehsalçılarının vergi borclarına güzəştlər edilmişdir. “Torpaq bazarı haqqında qanunvericilik aktına görə torpaq üzərində mülkiyyət münasibətlərinin dəyişmə prosedurunu özünü əks etdirmişdir. Bundan başqa “Torpaq icarəsi haqqında” qanunvericilik aktına görə kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqların icarə öhtəlilərinin müəyyənləşdirilmişdir. “Balıqçılıq haqqında” qanunda respublika sularında təbii resurslardan istifadənin həddini müəyyənləşdirən şətlər əks olunmuşdur. Kənd təsərrüfatında əkinçilik sahəsində “Bitki karantini haqqında qanun və müvafiq dövrə qüvvəyə minmiş “Bitki mühafizəsi haqqında qanunvericilk aktı sırf əkinçilik sagəsində mühüm normativ-hüquqi aktlar kimi əhəmiyyətli funksiyalar daşımışdır. İslahatların ilkin mərhələsində kənd təsərrüfatı heyvandarlıq sahəsində “Damazlıq işi haqqında” qanun mühüm rol oynamışdır. Bundan başqa Kənd təsərrüfatı istehsal subyektlərinə müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi barədə hüquqi-normativ aktı qeyd etməliyik. Onuda vurğulamaq lazımdır ki, həmin güzəştlər hazırda da davam etməkdədir. “Taxıl haqqında”qəbul edilmiş hüquqi normativ akt taxılçılığın inkişafı istiqamətində eyni zamanda “Tütün və tütünməmulatı haqqında” qanunvericilk aktı isə müvafiq sahənin inkişafına təkan vermişdir. Həmin dövrdə kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafında diğər mühüm qanunvericilk aktı isə “Üzümçülük və şərabçılıq haqqında” olmuşdur. Bu qanun isə aqraremal səneyisinin inkişafına müəyyən tövhələr vermişdir. Kənd təsərrüfatı sahibkarlarının istehsal imkanlarının zəif olması onlara dövlət tərəfindən məqsədli güzəştlərin tətbiqini zərurətə çevirmişdir.Həmin güzəştlər çərçivəsində ən diqqət çəkən məqamlardan biri də kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərinə vergi güzəştlərinin tətbiq olunmasıdır. Məhz bu baxımdan 1999-cu ildə ölkə prezidentinin fərmanına uyğun olaraq kənd təsərrüfatında istehsal subyektləri torpaq vergisi istisna olmaqla digər bütün vergilərdən 5 il ərzində bu öhtəliklərindən azad edilmişlər. Aqrar sahədə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafını intensivləşdirmək məqsədilə kiçik və orta sahibkarlığın genişlənməsini nəzərdə tutan dövlət proramı qəbul edilmişdir. Həmin proqramın əhatə dairəsini artırmaq məqsədilə müvafiq dövrdə sahibkarlığın inkişafı və tənzimlənmə tədbirlərinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə bir sıra zəruri addımlar atılmışdır. Regionların sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində “Respublikada regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı dair dövlət proqramı qüvvəyə minmişdir. Bu proqramda müvafiq dövrdə regionlarda iqtisadi fəaliyyət sahələrinin stimullaşdırılmasını təmin edəcək zəruri məsələləri özündə əks etdirmişdir. Bu proqramın icrasından sonra digər mühüm bir addım “Aqrar bölmədə lizinqin xidmətinin genişləndirilməsi istiqamətində əlavə tədbirlər haqqında” qüvvəyə minmiş sərəncamı göstərmək olar. Qeyd olunan məsələlərin təhlilindən belə qanaətə gəlmək olar ki, ölkə iqtisadiyyatında sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsində hüquqi aspektlər mühüm rola malikdir və burada dolayı tənzimləmə tədbirləri birbaşa tənzimləmə tədbirlərinə nisbətən daha çox üstünlük təşkil edir. Regionlarda sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılması yolu ilə sosial-iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına xidmət edən regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair 2004-2008-ci illəri əhatə edən dövlət proqramı iqtisadiyyatın bir çox sahələri ilə yanaşı kənd təsərrüfatında da iqtisadi subyektlərin inkişafına böyük imkanlar yaratmışdır. Son on ildə ölkə iqtisadiyytaında əldə olunan makroiqtisadi göstəricilər sosial-iqtisadi rifahın yüksəlişi istiqamətində icra olunan islahatların arataraq davam etdirilməsini zərurətə çevirmişdir. Xüsusilə,iqtisadi fəaliyyət mühitinin yaxşılaşdırılması, yoxsulluğun səviyyəsinin aşağı salınması və əhalinin sosial-iqtisadi rifah halının yüksəldilməsi, ümumilikdə qeyri-neft sektorunun müvazinətli inkişafının reallaşdırılması istiqamətində yeni tədbirlər planının hazırlanmasını zərurətə çevirmişdir. Respublika prezidenti cənab İlham Əliyevin müvafiq sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı" bu istiqamətdə xüsusi rol oynamışdır. Proqramdan irəli gələn tələblər respublikanın təbii və insan resurslarından səmərəli istifadə etməklə ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasını təmin etmək qeyri-neft sektorunun əsaslı inkişafı, istehsal infrastrukturunun yaxşılaşdırılması ilə rəqabət qabiliyyətli və ixracayararlı istehsalının stimullaşdırılmasına imkanlarını artırmaq məqsədini daşıyırdı. Son illər dünyada baş qaldıran böhran meyilləri dünya iqtisadiyyatına sürətlə inteqrasiya edən Azərbaycan iqtisadiyyatından da yan keçməmişdir.Bunun üçün hazırda ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasını təmin etmək məqsədilə bir sıra tədbirlərin icrasına start verilmişdir. Məhz bu baxımdandır ki, hazırda respublikamızda aqrar sahənin kompleks şəkildə inkişafını təmin etmək dövlətin iqtisadi siyasətinin prioritetini təşkil edir. Əminliklə deyə bilərik ki, sahənin rəqabət imkanlarını artıra biləcək istehsal infrastrukturunu formalaşdırmaq və liberal bazar prinsiplərinə uyğunsahibkarlıq fəaliyyətini təşviq edəcək sahənin tənzimlənməsində əsas rol oynayan normativ hüquqi aktların uğurlu icrası ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinintəmin olunması istiqamətində kənd təsərrüfatının inkişafına öz müsbət təsirini göstərəcəkdir. 2.2. Kənd təsərrüfatı sektorunun fəaliyyətinin müasir vəziyyətinin təhlili Kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın digər sahələr i ilə müqayisədə, istər istehsal şəraiti vəsatış imkanları ilə əlaqədar, istərsədəinfrastruktur təminatı baxımından dövlət himayəsi və yardımına ehtiyacın olduğu bir sahədir. Kənd təsərrüfatında dövlət tən zimlənməsi əsasən istehsalının stimullaşdırılması, aqrar sahibkarlıq subyektlərinin səmərəli fəaliyyətinin reallaşdırılması, infra strukturun təminatının yaxşılaşdırılması, ətraf mühitin qorunması və s. tədbirlərdən ibarətdir. Sahə üzrə iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin normal şərtlər çərçivəsində fəaliyyətini təmin etmək üçün mövcud qanunlar və hüquqi-normativ aktların beynəlxalq səviyyəyə uyğunlaşdırılması da bu istiqamətdə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Məhz bu qanunvericilik aktları əsasında kənd təsərrüfatı istehsalçılarının fəaliyyəti geniş iqtisadi mexanizmlər-gömrük,vergi, subsidiya, dotasiya və s. vasitəsilə təşviq olunur. Əvvəlki bölmələrdə qeyd olunduğu kimi respublikamızda aqrar sahənin inkişafına dair xeyli qanunlar və normativ-hüquqi aktların mövcudluğu bir sıra amillər şərtləndirir. Belə ki, iqtisadiyyatın digər sahələri ilə müqayisədə kənd təsərrüfatı sektorunda təkrar istehsal prosesi bir qədər ləng reallaşır. Cədvəl 2.1. Kənd təsərrüfatının əsas iqtisadi göstəriciləri (%-lə)9
Respublikamızda iqtisadi fəal əhalinin təqribən yarısı bu sahədə çalışır bu da elmi texniki tərəqqinin son nəaliyyətlərinin istehsalata tətbiq olunduğu ölkələrlə müqayisədə çox yüksək göstəricidir. Çünki respublikamızın kənd təsərrüfatında istehsal texnologiyaları daha primitivdir və yönəldilən investisiyalar tələb olunandan xeyli az, fondla silahlanma səviyyəsi tələb olunandan aşağıdır. Bunu cədvəl 2.1-görmək olar. Statistik məlumatlardan göründüyü kimi son on beş ildə kənd təsərrüfatı sektorunun ölkə iqtisadiyyatında payı müxtəlif göstəricilərə görə dəyişmişdir. Məsələn: 2000-ci ildə ÜDM-nin tərkibində kənd təsərrüfatının payı 15,9 %-ə olmuşdursa 2015-ci ildə bu göstərici 6,2 %-ə qədər geriləmişdir.Lakin bu tendensiya heçdə sahənin inkişafdan geri qaldığını əks etdirmir.Belə ki,son15 ildə sektor üzrə istehsal göstəriciləri təqribən 3 dəfə artrmışdır. Lakin bu artım ölkə iqtisadiyyatının ümumi inkişafının tempi ilə bir qədər uzlaşmamışdır. Kənd təsərrüfatının ölkə iqtisadiyyatında lider olduğu göstərici isə iqtisadi fəal əhalinin fəaliyyət sahəsi ilə konkret olaraq məşğulluq səviyyəsi ilə əlaqədardır.2015-ci ildə məşğul əhalinin 36,4%-i məhz bu sahədə fəaliyyət göstərmişdir ki,bu göstərici də 2000-ci illə müqayisədə bir qədər aşağıdır. Mövcud vəziyyətin əsas səbəblərinə kənd təsərrüfatı istehsalında əl əməyinə olan ehtiyacın istehsal sahələrinin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədər bir qədər azalmasının,kənd əhalisinin hər il müəyyən qisminin şəhərlərə köçməsini və iqtisadiyyatın diğər sahələrinə işgücü axınını göstərmək olar. Şəkil. 2.1.2015 –ci ildə iqtisadiyyatın sahələri üzrə ÜDM-nin bölgüsü10,faizlə Son illər kənd təsərrüfatında bir çox sahənin istehsal göstəricələri əvvəlki illərlə müqayisədə bir qədər yüksəlmişdir. Belə ki, ərzaq təminatının yaxşlıaş dırılması məqsədilə ölkədə icra olunan proqramın hədəf göstəricilərinə çatmaq məqsədilə regionlarda kənd təsərrüfatı üzrə ixtisaslaşmış rayonlarda istehsal göstəriciləri əvvəlki illərlə müqayisədə bir qədər yüksəlmişdir.Doğrudur həmin proqramların əks olunmuş hədəflənən istehsal göstəricilərinə bütün məhsullar üzrə çatmaq mümkün olmasada potensial imkanlar yaxın gələcəkdə ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyin əsas ünsürü kimi ərzaq təminatının yaxşılaşdırlmasına nail olunacağından xəbər verir. Cədvəl 2.2. Kənd təsərrüfаtında bitkiçilik məhsullarının ümumi istehsalı və məhsuldаrlığı11 (bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə )
Qlobal böhranın mənfi təsirin hiss olunduğu 2015-ci il istisna olmaqla son on beş ildə ölkə iqtisadiyyatında yüksək inkişaf tempi qeydə alınmışdır.Qeyd olunan mənfi nüanslara baxmayaraq 2015-ci ildə ölkə iqtisadiyyatının əsas təzahür göstəricisi olan ÜDM-nin strukturunda əvvəlki illərlə müqayisədə çox böyük dəyişiklik baş verməmişdir. Belə ki, sənaye sektoru yenə ölkə iqtisadiyyatında əsas paya sahibdir. 2015-ci ildə bu sektorun ÜDM-də payı 34,0% tikinti sektorunun ÜDM-də təmsil olunma səviyyəsi 12,1%, nəqliyyat və rabitə sektorunun isə müvafiq gıstəricidə payı 7,4%-ə bərabər olmuşdur. Tədqiqat obyekti kimi müəyyənləşdirdiyimiz kənd təsərrüfatının isə bu il ÜDM-nin tərkibində payı 6,2% olmuşdur. Qeyd edək ki,2015-ci ildə kənd təsərrüfatının istehsal göstəriciləri 2014 cü illə müqayisədə 7,3% artmışdır.1 Qlobal böhran meyillərinin təsiri nəzərə almasaq son illər respublikamızda kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində əlverişli bir iqtisadi mühit formalaşıbdır.Xüsusilə son on ildə qəbul olunmuş dövlət proqramları ərzaq təminatının yaxşılaşdırılmasına əlverişli zəmin yaratmışdır. Aqrar sahə və onun əsas xammal bazası olan kənd təsərrüfatının intensiv inkişafını reallaşdırmaq məqsədilə yeni heyvandarlıq təsərrüfatları, quşçuluq müəssisələrinin yaradılması, bunlara paralel olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı və saxlanması infrastrukturunun formalaşdırılması sahənin inkişafına təkan verməklə yanaşı regionların inkişafını da sürətləndirir. Qeyd olunmalıdır ki,hazırda görülən işlər kənd təsərrüfatı sektorunun müxtəlif sahələrini inkişaf etdirməklə respublikanın bütün kənd təsərrüfatı üzrə ixtisaslaşmış rayonlarında istehsal sahələrinin proporsinal səviyyədə inkişaf imkanlarını yüksəldir.. Araşdırmalardan məlum ki, 2005-ci illə müqаyisədə 2015-ci ildə taxılın ümumi yığımı 16,2 %, şəkər çuğundurunun 20,9%, üzümün 39,9 %, pаmbığın ümumi yığımı isə 2,4 %, tərəvəzin 13,0 %, bostan məhsullarının məhsuldarlığı isə 44,1 %, artmış, diğər məhsullardan meyvə və giləmeyvənin məhsuldarlığı 2,0%,tütünün məhsuldarlığı isə 2,3 %, аzаlmışdır. 2015-cü ildə ölkə üzrə 2999,4 min tоn taxıl, 839,8 min ton kartof, 35,2 min ton pambıq, 1275,3min ton tərəvəz, 3,5 min ton tütün, 18,4 min ton günəbахаn tumu, 184,3 min ton şəkər çuğunduru, 484,5min tоn bоstаn məhsullаrı, 0,58 min ton çаy yаrpаğı, 886,5 min ton meyvə, 157,1 min ton üzüm,istehsal edilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, müvafiq dövrdə taxılın məhsuldarlığı 27,1 sent/ha-dan 31,5 sent/ha-dək – 16,2%, pambığın məhsuldarlığı 17,1 sent/ha-dan 18,8 sent/ha-dək 9,9 %, tərəvəzin məhsuldаrlığı 139,1 sеnt/hа-dаn 158,0 sent/hа-dək 13,5% artmış, bostan məhsullarının məhsuldarlığı 120,9 sеnt/hа-dаn 174,0 sent/ha-dək 43,9%,üzüm 62,0 sent/ha-dan 86,6 sent/ha-dək 39,6 %, şəkər çuğundurunun məhsuldarlığı 314,0 sent/ha-dan 380,0 sent/ha-dək 21,0 %, yaşıl çay yarpağı 2,6 sеnt/hа-dаn 12,4 sеnt/hа-dək 4,7 dəfə yüksəlmişdir. Araşdırma dövründə yalnız meyvə və giləmeyvə 74,1 sent/ha-dan 71,4 sеnt/hа-dək 3,7 % kartofun məhsuldаrlığı 148,8 sеnt/hа-dаn 136 sеnt/hа-dək 8,7 %, aşağı düşmüşdür.
Son illər ittifaq dövründə istehsal göstəricilərinə görə heyvandarlıq məhsullarının içərisində xüsusi paya sahib olan donuzçuluq təsərrüfatlarında istehsalın həcmi müvafiq dövrdə kəskin azalmışdır. Bu vəziyyətin formalaşmasına bazarda həmin məhsullara olan tələbatın sosial-mədəni marketinq amillərinin təsirinin geniş nüfuz etməsiylə baş vermişdir. Qeyd edək ki, araşdırma dövründə respublikada dоnuzlаrın bаş sаyı 19,6 min bаşdаn 6,0 min bаşаdək təqribən 3,2 dəfə аzаlmışdır. Bu göstərici istisna olmaqla son on ildə , mаl-qаrаnın sаyının аrtıması əsas növ ət məhsullаrının istеhsаlında da özünü biruzə vermişdir. Bunu aşağıdakı cədvəl məlumatlarından da aydın şəkildə görmək mümkündür. Cədvəl 2.3. 2005-2015-ci illərdə mövcud təsərrüfat kateqoriyaları üzrə heyvandarlıq məhsullarının istehsalı12
Araşdırmalardan məlum olur ki, 2005-2015-ci illərdə ət istehsalı 45,0%, süd istehsalı 53,7 %, yun istehsalı 29,7%, yumurta istehsalı isə 1,7 dəfə artmışdır. 2015-cü ildə respublikada mövud olan bütün təsərrüfаt kаtеqоriyаlаrı üzrə 298,6 min ton ət, 1924,5 min tоn süd, 17,0 min ton yun, 1552,9 mln ədəd yumurtа istеhsаl еdilmişdir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal göstəricilərinin müəyyən qədər yüksəlməsi kənd təsərrüfatı müəssisələrinin maliyyə imkanları bir qədər yüksəl mişdir. Sоn on ildə təsərrüfat kateqoriyalarından asılı olmayaraq bütün iqtisadi fəaliyyət subyektlərində müsbət tendensiyalar müşhidə olunmuşdur. Aqrar sahədə iqtisadi münasibətlərin liberallaşdırılması tədbirlərinin ilkin icrasından 20 ildən artıq bir müddətin keçmə sinə baxmayaraq hazırda da dövlət dövlət tərəfindən sahənin inkişafı üçün bir sıra köklü tədbirlər həyata keçirilməsinə davam edir. Belə ki, ölkə iqtisadiyyatında uzun illər formalaşmış inzibati idarəetmə sistemi yeniləş dirilmiş, sahənin idarə olunmasında rol oynayan kiçik inzibati qurumlar ləğv edilmiş, respublika səviyyəsində isə idarəetmənin təşkilati strukturu sadələşdirilmiş və onların vəzifə funksiyaları dəqiqləşdirilərək bazar prinsiplərinə uyğunlaş dırılmışdır. Cədvəl 2.4. Təsərrüfat kateqoriyaları üzrə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı (faktiki mövcud qiymətlərlə, mln. manatla)13
Kənd təsərrüfatı sektorununazad iqtisadi münasibətlərinə tələblərinə cavab verən hüquqi bazası ya ra dılması ilə istehsal, xidmət, emal və satış sahələrində özəlləşdirmə prosesi başa çatdırılmışdır. Hazırda respublikamızda iqtisadiyyatın çoxşaxəliliyini təmin edə biləcək prinsiplərinə uyğun yeni mülkiyyət formaları və iqtisadi subyektlərinin normal fəaliyyəti üçün əlverişli mühit yaradılmışdır. Həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlərin nəticəsidir ki, son on ildə bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə kənd təsərrüfatı məhsulları dəyər ifadəsində artımına nail olounmuşdur (cədvəl 2.4). Araşdırmalar göstərir ki, 2005-ci illə müqayisədə 2015-ci ildəmüxtəlif təsərrüfat kateqoriyaları üzrə məhsul isteh salında nəzərəçarpacaq dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, müvafiq dövrdə bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı 3,0 dəfə, bitkiçilik məhsulları istehsalı 2,8 dəfə, heyvandarlıq məhsullarının istehsalı 3,3 dəfə artmışdır. Müqayisə olunan dövrdə kənd təsərrüfatı müəssisələrində və sair təşkilatlarda məhsul istehsalı cəmi 5,9 dəfə artmışdır. Təhlillərdən göstərir ki, fərdi sahibkarlıq, ailə, kəndli və ev təsərrü fatlarında damüvafiq dövrdə məhsul istehsalı əhəmiyyətli dərəcə də artmışdır. Belə ki, fərdi sahibkarlıqailə, kəndli və ev təsərrüfatlarında 2005-ci illə müqayisədə 2015-cı ildə məhsul istehsalı 2,9 dəfə, o cümlədən bitkiçilik məhsulları 2,7 dəfə, heyvandarlıq məhsulları 3,2 dəfə artmışdır. Hazırda respublikamızda qeyri-neft sektorunun strateji sahələrindən biri kimi kənd təsərrüfatının inkişafına təkan verəcək bir sıra zəruri tədbirlərin icrasına davam edlir. Xüsusilə pambıqçılıq (Pambıqçılıq haqqında Azərbaycan Respublika sının Qanunu) və üzümçülüyün ("2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublika sında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı) inkişafına dair qəbul edilmiş dövlət proqramlarını və hüquqi normativ aktları bu baxımdan xüsusi vurğulamaq lazımdır. Keçmiş ittifaq dönəmində bu məhsullar üzrə əldə olunmuş istehsal göstəriciləri potensial imkanların yüksək olduğundan xəbər verir. Əminliklə deyə bilərik ki, hazırda aparılan islahatlar çərçivəsində müasir istehsal infrastrukturu formalaşdırılar və bu məhsulların yenidən geniş miqyaslı istehsalına nail olunarsa ölkənin ixrac potensialı artar və iqtisadiyyatın rəqabətədavamlılığı kənd təsərrüfatının inkişafı fonunda daha da yüksəlmış olar. 2.3. Aqrar sektorda sahibkarlığın inkişafının dəstəklənməsi mexanizmləri
Hazırda respublikamızda davamlı iqtisadi inkişafın təmin olunması istiqamətində görülən tədbirlər xüsusilə qeyri-neft sektorunun bütün sahələri üzrə əsaslı və dayanaqlı formada inkişafın reallaşdırılmasına yönəlmişdir. Hazırda respublikanın bütün bölgələrində kənd təsərrüfatı müəssilərinin davamlı inkişafını təmin etmək üçün aqaraemal sənaye müəssisələrinin yaradılması strategiyası həyata keçirilir.Aqrar emal sənayesinin inkişafının intensivləşdirilməsində başlıca məqsəd sahənin rəqabət qabilliyyətini artıra biləcək və beynəlxalq miqyasda ölkənin təmsil gücünü artıracaq məhsullar istehsal etməkdir. Səmərəli inteqrasiya əlaqələrinin inkişafı regionlar arasındaki disproporsiyanı aradan qaldırmaqla yanaşı kənd təsərrüfat istehsalçılarnın rəqabətqabiliyyətinin artırılmasına da öz tövhələrini verə bilər. Bu da öz növbəsində son 15 ildə dövlət tərəfindən xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsində tətbiq edilən proteksionist tədbirlərin bir qədər yumşaldılmasına idxalda olan asılılığın aradan qaldırılmasına imkan verər. Dövlət yаrdımlаrının gеnişləndirilməsi strateji sahə olan kənd təsərrüfatının dаvаmlı inkişаfının təmin olunması istiqamətində əsas meyarlarından hеsаb еdilir.Son illər kənd təsərrüfatında istehsal subyektlərinin maddi imkanlarının yetərsizliyi nəzərə alınaraq dövlət xətti ilə sahibkarlara müəyyən imtiyazların, əvəzsiz yardımların verilməsi dövlətin aqrar siyasətinin ana xəttini təşkil etmişdir. Bu istiqamətdə SKMF-u və Aqrolizinq səhmdar cəmiyyət mühüm rol oynayır. Xüsusilə bir sıra kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına verilən subsidiyalar qeyd olunmalıdır. Belə ki, hazırda istehsalçıların aldığı mineral gübrələrin alınmasına sərf edilən vəsaitin 70%-i faiz həcmində və taxıl pambıq əkinlərinə görə 80 manat məbləğində subsidiya verilir. Kənd təsərrüfаtında əkinçiliklə məşğul olan istehsal subyektlərinə dövlət tərəfindən verilən maddi yardımın 2015-ci ilə müvafiq strukturu cədvəl 2.6.-da göstərilmişdir.
2015-ci ildə kənd təsərrüfаtında bitgiçilik təsərrüfatlarına dövlət tərəfindən verilən maddi yardımın strukturu 14
2015-ci ildə 1034,2 min hektar tахıl əkininə görə təsərrüfat subyektlərinə 42973 min mаnаt, 24,1 min hektar pаmbığın əkini sahəsinə görə 939 min mаnаt, 64,9 min hektar kаrtоf əkininə görə 2599 min mаnаt, 78,1 min hektar əkinə görə tərəvəz istehsalçılarına 3112 min mаnаt, müvafiq dövrdə üzüm istehsalına görə 644 min mаnаt, 112,9 min hektar mеyvə bаğlаrınа görə 4531 min mаnаt, 276,1 min hektar digər kənd təsərrüfatı məhsulları əkinlərinə görə 11042 minmаnаt, ümumilikdə 1688,0 min hektar əkin sаhəsinə görə sahibkarlara cəmi 67444 min mаnаt vəsаit ödənilmişdir. Qeyd edək ki, son 15 ildə kənd təsərrüfatı sahibkarları torpaqvergisindən başqa bütün vergilətrdən azad olunmuşdur. Kənd təsərrüfаtında iqtisadi subyektlərə dövlət dəstəklərinin strukturunda sahə üzrə investisiya qoyuluşlarınında mühüm rolu vardır. Sahə üzrə istehsal texnologiyasının intensivliyinin artırılması və torpaqdan istifadənin səmərəliliyinin invеstisiyа qоyuluşlаrının аrtırılmаsı mühüm rola malikdir. Kənd təsərrüfаtınа yönəldilən investisiyaların dinаmikаsı aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır. Cədvəl 2.7. Kənd təsərrüfatına yönəldilən investisiyaların 2005-2015-ci illərə müvafiq dinamikası 15
Araşdırmalar göstərir ki, 2015-ci ildə kənd təsərrüfаtınа 355,4 mln. manat həcmində invеstisiyа yatırılmışdır ki, bu dа ölkə iqtisadiyyatında bütün sahələr üzrə əsаs kаpitаlа yönəldilmiş bütün investisiyanın 2,7 %-ni əhatə edir. 2005-2015-ci illərdə kənd təsərrüfatına yönəldilən investisiyaların bütün invеstisiyа qоyuluşlаrındа хüsusi çəkisi maksimum 4.4%-i ötməmişdir. Bu göstərici isə 2010-cu ildə qeydə alınmışdır. Kənd təsərrüfatına yönəldilmiş investisiyalar dövlətin iqtisadi siyasətinin mahiyyətini özündə əks edtirir. tənzimlənməsinin priоritеt istiqаmətləri müəyyənləşdirilməlidir. Müasir dövrdə iqtisadi tənzimlənmə rıçaqlarından biri kimi kənd təsərrüfatına yönəldilən investisiyalar ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinədə öz tövhələrini verməlidir. Son 7 ildə uğurla icra olunmuş Ərzaq Təhlükəsizliyinə dair Dövlət Proqramı Ölkədə kənd təsərrüfatı sektorunun rəqabət imkanlarını artırmış iqtisadiyyatda bu sahənin payının nəzərəçatrpacaq səviyyədə yüksəlməsinə şərait yaratmışdır.Qeyd edək ki,bu proqramın tələblərindən irəli gələn məsələlərin uğurlu icrası kənd təsərrüfatının hər iki sahəsinə həm əkinçiliy həm də maldarlığıa olan marağın yerli istehsal subyektləri tərəfindən yüksəldilməsinə şərait yaratmışdır. Son illər dövlətin həyata keçirdiyi məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində daxili istehsal artmış və bununlada ərzaq təhlükəsizliyinin əsas meyarı kimi daxili istehsal imkanları xeyli yüksəlmişdir. Ərzaq Təhlükəsizliyi proqramının uğurlu icrası un məmulatlarına olan təlabatın yerli istehsal hesabına ödənilməsi imkanlarını artırıb bu isə öz növbəsində istehlak normasının ödənilməsi imkanlarlnı artırıb. Müvafiq dövrdə ət istehsalı artmış buna uyğun olaraq ətə olan daxili təlabatın 87,7%-i, süd məhsullarına olan təlabatın 76,3%-i, quş ətinə olan istehlak tələbinin 98,0 %-i yerli istehsal imkanları hesabına ödənilmişdir amma bu müsbət tendensiyalar bütövlükdə istehlak məhsullarının idxalını məhdudlaşdırmamışdır. Ərzaq təhlükəsizliyi proqramında heyvandarlığın inkişafını nəzərdə tutan tədbirlər planı bu sahənin inkişafına təkan vermişdir. Proqramda qarşıya qoyulmuş hədəflərdə 2015-ci ildə ət istеhsаlı respublikamızda mövcud təlabatı ödəmək məqsədilə 340 min tоnа, süd və süd məhsullаrı üzrə təlabata uyğun olaraq 2,4 milyоn tоn məhsul, quş əti istеhsаlı il ərzində 80 mın tоnа, digər heyvandarlıq məhsullarından yumurtа istеhsаlı isə 1,3 milyаrd ədədə çаtdırılmаsı və bununlada ərzaq məhsullarına olan təlabatın 85-90% həcmində yerli istehsal imkanları ilə ödənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Dövlət prоqrаmındа əkinçiliyin inkişafı istiqamətində də kompleks dəyişikliklər nəzərdə tutulmuşdur. İtiifaq dönəmində taxil,üzüm, bostan məhsulları, tütün əkiçnilikdə daha çox paya sahibidisə hazırda, istehsalın strukturunda tərəvəz məhsulları, yağlı bitkilər - günəbaxan, qarğıdalı pambıq əkinçilikdə son illər daha çox üstünlük təşkil edən məhsullardır. Bu, müsbət tendensiyalar nəticəsindəson 5 ildə əvvəllər 100 faiz kənardan idxal edilən şəkərin yerli istehsal hesabına böyük biq qismini reallaşdırmaq mümkün olub. Hazırda ölkədə şəkər istehsalı üçün potensial imkanlar kifayət qədər yüksəkdir məhz bunun nəticəsidir ki, bu məhsul üzrə ixtisaslaşmış bir neçə rayonda şəkər çuğunduru əkinminə üstünlük verilir. Qeyd edək ki,bu istiqamətdə ən diqqət çəkən məqamlardan biriəvvəllər konkret olaraq 2006-cı ilə qədər şəkər çuğunduru emalı qonşu dövlətlərdə Türkiyədə, Iranda aparılırdısa hazırda ölkəmizdə, Imişli rayonunda şəkər zavodunun vasitəsilə emal olunaraq daxili istehlak bazarına təklif olunur. Respublikamızda kənd təsərrüfatı istehsalçılarına ən böyük dəstəklərdən biri də sahə üzrə tətbiq olunan vergi güzəştləridir. Belə ki, kənd təsərrüfatı sahibkarları 1999-cu ildən torpaq vergisi istisna olmaqla, digər vergilərdən azad edilmişdir. Bundan başqa kənd təsərrüfatı istehsalı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən maddi-texniki resursların böyük əksəriyyətinin ölkəmizdə istehsalının mövcud olmadığını nəzərə alaraq, onların respublikaya idxalını asanlaşdırmaq və bu sahə ilə məşğul olan sahibkarların maraqlarını artırmaq məqsədilə ölkəyə gətirilən kənd təsərrüfatı maşın və mexanizmləri, onların ehtiyat hissələri, müxtəlif dərman preparatları, gübrə və s., zəhərli kimyəvi maddələr gömrük rüsumundan və əlavə dəyər vergisindən azad edilmişdir. III FƏSIL. KƏND TƏSƏRRÜFATI SEKTORUNDA IQTISADI FƏALIYYƏTIN TƏNZIMLƏNMƏSİNİN HÜQUQI TƏMINATININ TƏKMILLƏŞDIRILMƏSININ PRIORITET ISTIQAMƏTLƏRI 3.1.Kənd təsərrüfatında rəqabətqabiliyyətli istehsal mexanizminin formalaşdırılma sının hüquqi təminatı Rəqabət bazar iqtisadiyyatının əsası, iqtisadi artımın, məhsulun keyfiy- yətinin yaxşılaşdırılmasının, elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsinin, istehsal xərclərinin və qiymətlərin aşağı düşməsinin güclü stimuludur. Müəssisələri öz istehsal xərclərini azaldaraq, cəmiyyət üçün yük olan zərərli istehsalatların ləğvinə sövq edərək, rəqabət ictimai istehsalın intensivləşməsinə, səmərəliliyinin artmasına yardım edir. Əmtəə stehsalçısını bazarın tələblərinə yönləndirərək, rəqabət mal və xidmətlər seçiminin genişləndirilməsi, istehsal tələblərinin daha tam təmin olunması üçün imkan yaradır. Əmtəə istehsalçılarında rəqabətin yaradılması effektiv bazar iqtisadiyyatına keçidin mühüm şərtidir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatın ən mühüm və strateji əhəmiyyətli sahəsi kimi kənd təsərrüfatında böhranlı stuasiyaların aradan qaldırılması və davamlı inkişafın təmin edilməsi, iqtisadi tənzimləmə vasitələrinin sürətləndirilməsindən və hüquqi bazanın səviyyəsindən bilavasitə asılıdır.Qeyd etmək lazımdır ki,ani dəyişkənliyin olduğu mövcud iqtisadi sitemdə makroiqtisadi tənzimləmə vasitələri, ilk növbədə dövlətin inzibati elementləri ilə sintez halında kənd təsərrüfatı və onunla qarşılıqlı əlaqədə olan sahələrin inkişafının stabilləşdirilməsinə xidmət edir. Tənzimlənmənin istər iqtisadi, istərsə də inzibati vasitələri nəticə etibarilə, kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin zərərlərinin qarşısının alınmasına, məhsul istehsalının azalmasının qarşısının alınmasına və istehlakşıların sosial ehtiyaclarının ödənilməsinə xidmət edir. Ümumiyyətlə böhranlı situasiyalarda makroiqtisadi tənzimləmə metodlarının qarşısında duran ən mühüm məqsəd ərzaq bazarında qiymət sabitliyinin təmin edilməsinə əlverişli şərait yaratmaqdan ibarətdir. Bu məqsədlə dövlət tərəfindən istifadə edilən inzibati və iqtisadi rıçaqlar, ilk növbədə ərzaq bazarında bolluğun yaradılmasına istiqamətlənir. Bütövlükdə götürdükdə ərzaq bazarının böhranlı situasiyalarda sabitləşdirilməsi iqtisadi tənzimləmənin ən mühüm istiqamətini təşkil edir. Kənd təsərrüfatının trənzimlənməsıni reallaşdıran Hüquqi-normativ aktlar əsaslar
Ümumi təyinatlı qanunlar Sahəyə spesifik qanunlar
Qərarlar,sərəncamlar,əsasnamələr,qaydalar,təlimatlar,göstətişlər,tapşırıqlar. Səkil 3.1.Sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsinin hüquqi əsasları16 Respublikamızın kənd təsərrüfatı sektorunda iqtisadi fəaliyyət formalaşdırılması və inkişafı məqsədilə müstəqillik dövründən sonra bir sıra qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Rəqabət mühitinin formalaşmasında əsas qanunvericilik bazası rolunu onayan həmin qanunların bəzilərini əhəmiyyətlilik dərəcəsinə vəqəbul olunma tarixinə görə aşağıdakı ardıcıllışa görə sıralamaq olar: 1.Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bu qanunun mahiyyət etibarı ilə kənd təsərrüfatı sektorunda ailə kəndli təsərrüfatlarının fəaliyyət mexanizmini və hüquqi öhdəliklərini müəyyən edir. 2. Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Sahibkarlıq fəaliyyəti haqında qanun bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin təşkilati-hüquqi formalarını, strukturunu və fəaliyyət mexanizmini tənzimləyən ilkin qanunvericilk bazası kimi mühüm rol oynamışdır. Bu qanunvericilik aktı müstəqillik dövrünün ilk illərində respublikada sahibkarlıq subyektlərinin formalaşmasında əsas hüquqi baza kimi ön plana çıxmışdır. 3.Azərbaycan Respublikasında dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi haqqında,Azərbaycan Respublikasının Qanunu. İnzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçidin əsas hüquqi məzmununu əks etdirən qanunvericilik aktı kimi bu qanunun xüsusi rolu danılmaz bir faktdır. Respublikamızda dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi və özəl sektorun ÜDM istehsalında 98-% kimi unikal göstəriciyə gəlib çatmasında bu hüquqi normativ akt müstəsna zəmin yaratmışdır.17 4. Antiinhisar fəaliyyəti haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bu qanunvericilik aktı rəqabət mühitinin formalaşdırılmasında və inhisarçılq meyillərinin məhdudlaşdırılmasında əsas hüquqi-normativ baza kimi mühüm təsir gücünə malikdir. Bu qanunun umumi məzmununda qeyd olunur ki,bazarın 1/3 artığı bir istehsalçının əlində cəmləşmişdirsə həmin iqtisadi subyekt inhisarçı mövqeyində çıxış edir və bu hal qanunvericiliyin tələblərinə zidd hesab olunur. 5. Müəssisələr haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Müvafiq qanunun əsas müddəlarında hüquqi şəxs statusunda olan sahibkarın təsis olunması və fəaliyyət mexanizmi hüquqi öhtəlikləri və s.tələblər əks olunmuşdur. 6. Lizinq xidməti haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bu qanunda iqtisadi subyektlərin maddi-texniki təminatının əsas istiqamətlərindən olan lizinqin iqtisadi məzmunu və hüquqi tənzimlənmə mexanizmləri öz əksini tapmışdır. Bu qanun əsasən kənd təsərrüfatı sektorunda mühüm qanunvericilik aktlarından bir kimi çıxış edir. 7.İnvestisiya fəaliyyəti haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bu qanunun ümumi məzmununu iqtisadi faəliyyət sahələrinə maddi və intelektual resursların cəlb olunmasında iqtisadi subyektlərin hüquqi öhtəliklərini və fəaliyyət mexanizmini tənzimlənməsininhüquqi əsasları təşkil edir. 8. Haqsız rəqabət haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bu qanununun əsas tələblərini iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin hüquqlarının qorunması,onların fəaliyyətinə rəqabət şərtlərindən kənar müdaxilələrin məhdud laşdırılması və s.hüquqi şərtlər təşkil edir. Belə ki, qanunda bazar subyektinin sahibkarlıq fəaliyyətində qüvvədə olan qanunvericiliyə zidd üsullarla haqsız üstünlük əldə etməyə yönəlmiş, bununla da digər sahibkarların (rəqiblərinə) zərər vura bilən, yaxud onların işgüzarlıq nüfuzuna xələl yetirə bilən hərəkətlərin qarşısının alınmasına xidmət edir. Bu, dempinq qiymətləri-malların maya dəyərindən aşağı qiymətə satılması; rəqabət fəaliyyətinə nəzarətin qoyulması; bazarda hakim mövqedən sui-istifadə; diskriminasiya qiymətləri və ya kommersiya şərtlərinin qoyulması; konkret malların tədarükünün və ya xidmətlərin təqdim edilməsinin rəqib malların istehsalı və ya bölüşdürülməsi üzrə məhdudiyyətlərin qəbul edilməsindən asılılığı; məhsulun satışı zamanı məhdudlaşdırıcı şərtlər və ya tədarükün nə zaman, kimə, hansı miqdarda və hansı şərtlərlə həyata keçirilməsini təyin edən agent razılaşmalarının tətbiqi; hərraclarda gizli sövdələşmələr; yanlış informasiya və reklam və s. ilə ifadə olunur. 9.Azərbaycan Respublikası Gömrük Məcəlləsinin təsdiq edilməsi haqqında. Xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsində əsas hüquqi baza rolunda çıxış edir.İqtisadi subyektlərin idxal-ixrac əməliyyatlarında hüquqi öhtəliklərini müəyyən edir. 10.Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi bu əsrin əvvəllərində konkret olaraq respublikada 2000-ci ildə hüquqi baza kimi formalaşdırılmışdır. Bu qanunvericilik aktı dövlətin büdcə gəlirlərinin formalaşmasının əsas təmintçısı olan hüquqi baza kimi çıxış edir və müxtəlif təsərrüfat kateqoriyyasına aid olan iqtisadi subyektlərinin dövlət qarşısındakı hüquqi öhtəliklərini müəyyənləşdirir. Rəqabət mühitinin inkişafı və ədalətli gəlir bölgüsünün təmin olunmasında da vergi məcəlləsinin maddə və müddəaları müstəsna rol oynayır. Son illər iqtisadiyyatın bütün sahələri ilə yanaşı əsas strateji sektor olan kənd təsərrüfatında istehsal sahələrinin rəqabətqabiliyyətini artıracaq bir sıra dövlət proqramı və hüquqi normativ aktlar qəbul olunmuşdur. Bu layihələr eyni zamanda iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunmasında əsas elementlər kimidə çıxış edir. İqtisadi təhlükəsizliyin əsas elementi kimi ərzaq təminatının yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar 2001-ci ildə hüquqi baza kimi əhəmiyyət daşıyan “Ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı”nın icrası sayəsində aqrar sahənin strukur prioritetləri əsaslandırılmış və start vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün mühüm addımlar atılmışdır. Belə ki, yerli kənd təsərrüfatı iqtisadi subyektlərinin istehsal imkanlarının yaxşılaşdırılması artırılması və qida məhsullarının qiymətlərinin arzuolunan səviyyədə saxlanmasına yönəldilmiş tədbirlərin həyata keçirilməsi, kəskin ərzaq qıtlığı hallarına yol verilməməsi sisteminin yaradılması istiqamətində təsirli tədbirlər görülmüş, o cümlədən, ilkin nəticələrin məqbul şəkildə əldə etmək üçün lazım olan büdcə ayırmaları dəqiqləşdirilmiş, ərzaq məhsullarının istehsalı, emalı üçün kreditlərin alınmasına kömək göstərilmiş, müəssisələr arasında qarşılıqlı borclar restrukturizasiyası davam etdirilmiş,ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı idarəetmə mexanizmi təkmilləşdirilmiş, əsas ərzaq məhsulları istehsalının inkişafı və kənd təsərrüfatının rəqabət qabiliyyəti dəstəklənmiş,kənddə infrastrukturun inkişafına kömək edən dövlət investisiya siyasəti həyata keçirilmişdir və i.a. Ölkə əhalisinin ərzaq məhsulları ilə təminatında dövlət tənzimlənməsi sisteminin normativ-hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsinin artan rolu diqqət mərkəzində olmuş, həmçinin birbaşa əlaqədar sahələrin inkişafının hüquqi bazası zənginləşdirilmişdir. Qarşıya qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi hesabına kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına maliyyə və texniki köməkliyin göstərilməsi mexanizmi gücləndirilmiş, aqrar sahibkarlığın inkişafının iqtisadi və institusional mühiti yaxşılaşdırılmışdır. Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq əhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”nda göstərildiyi kimi “etibarlı ərzaq təminatı hər bir ölkənin iqtisadi sabitliyinin və sosial dayanıqlılığının başlıca şərtidir. Ona görə də cəmiyyətin hər bir üzvünün əsas ərzaq məhsullarına olan tələbatının tam ödənilməsi üçün davamlı olaraq müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi çox vacibdir” Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||