Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
130 5. Isim+fel- Allahverdi, 6. Isim+say - Əliqırx, 7. Isim+ feli sifət- Arazdöyən, Qonaqgirən, Danagirməz, Donuzyeyən, Bir sıra mürəkkəb toponimlərin tərkib elementləri şəkil- çilər qəbul etməklə işlənir.Məsələn, Allahverdi, Ağcaqışlaq, Güllübulaq, Qayabaşı, Ağcaarx, Qaradağlı, Qarahəmzəli, Qaranlıqdərə, Ovandərəsi, Təpədibi, Ağzıbir, Aysəsi, Basar- keçər Elləroyuğu və s. Çoxkomponentli toponimlərdə sintaktik üsulla toponim yaranmasının müəyyən xüsusiyyətləri özünü göstərir. Onların təhlili göstərir ki, çoxkomponentli toponimləri də müəyyən qrammatik tiplərə ayırmaq mümkündür. Toponimlərin komponentləri müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə olunmağa görə müəyyən qruplara ayrımaq mümkündür Bu qruplar əsasən aşağıdakıları əhatə edir: Birinci komponenti isim ikinci komponenti fel olan çox- komponentli toponimlər; birinci komponenti düzəltmə sifət, ikinci komponenti isim olan toponimlər; birinci komponenti yer zərfliyi, ikinci komponenti isim olan çoxkomponentli toponimlər; birinci komponenti sadə, ikinci komponenti mürəkkəb isimlə ifadə olunanlar; birinci və ya ikinci kom- ponentin sadə, düzəltmə, mürəkkəb olması baxımından da ayrıca təsnifat aparmaq olar. Ermənistanın türk mənşəli çoxkomponentli toponimləri arasında yuxarıda qeyd olunan qruplara aid kifayət qədər nümunələr tapmaq mümkündür: Aşağı Qarxun, Yuxarı Ağdan Aşağı Aylanlı, Aşağı Alçalı, Aşağı Axta, Aşağı Ağbaş, Aşağı Ağcaqala, Aşağı Qanlıca, Aşağı Qarabağlar, Aşağı Qaraqoymaz, Aşağı Qaranlıq, Aşağı Qarxun, Aşağı Quylasar, Kolanlı Aralıx, Aşağı Dvin, Aşağı Zağalı, Aşağı Necili, Aşağı Pirtikən, Aşağı pürülü, Aşağı Türkmənli, Aşağı Gözəldərə, Baş Abran, Böyük Arıxvəli, Böyük Vedi, Böyük Qarakilsə, Böyük Qaragün, Böyük Keyti, Böyük 131 Kəpənək, Böyük məzrə, Böyük Şiştəpə, Böyük Şöllü-Dəmirçi, Böyük Şəhriyar, Böyük Camışlı, Böyük Gilanlar kəndi, Yeni Bəyazid, Yuxarı Adyaman, Yuxarı Aylanlı, Yuxarı Ağbaş, Yuxarı Ağdan, Yuxarı Ağcaqala, Yuxarı Qanlıca, Yuxarı Qaraqoymaz, Yuxarı Qarxun, Yuxarı Quylasar (Kuylasar), Yuxarı Kürdkənd, Yuxarı Necili, Yuxarı Pirtikən, Kiçik Arıxvəli, Kiçik Qarakilsə, Kiçik Keti, Kiçik Kəpənək, Kiçik Mirzə, Kiçik Şiştəpə, Kiçik Şorlu Dəmirçi, Kiçik Şəhriyar, Kiçik Gilanlar, Molla Bayazet, Molla Bədəl, Molla Eyyublu, Molla Musa, Molla Göyçə, Hacı Bayram, Hacı Muğan, Hacı Nəzər, Hacı Xəlil; Alaçıq qaya, Boz yoxuş, Qızıl təpə, Kaha binası, Keçəl təpə, Kişmiş bulaq və s. Axund Bzovan, Vəli Ağalı, Qızıl Teymur, Nəcəfli binası, Polad Ayrım, Türk Qarakilsəsi, Şorlu Mehmandar, Heydər bəy, Hüseynqulu ağalı, Quru Araz, Dovşan qışlaq, Illi Qarakilsə, Kolanlı aralıx, Məzrə Şorsu kəndi, Şamburd dərəsi, Ulya Sarvanlar və s. Bu fəsildə əldə olunmuş nəticələri aşağıdakı kimi ümu- miləşdirmək olar. Etnotoponimlərin struktur, fonetik, leksik-se- mantik və qrammatik xüsusiyyətləri ümumiyyətlə toponimlərin struktur, fonetik, leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri ilə oxşar olub kəskin fərqlərə malik deyildir. 132 NƏTICƏ Ermənistan ərazisində türkdilli toponimlərin lüğətindən aydın olur ki, orada azərbaycanlıların etnogenezində müxtəlif qədim türk tayfaları iştirak etmişdir. Həmin tayfalar Ermənistan ərazisindəki toponimlərdə adlarını qoruyub saxlamışlar. Bu tayfalar Ermənistan ərazisində eramızdan əvvəl məskunlaşmışlar. Deməli, dilin leksik sisteminin xüsusi qatını təşkil edən etnotoponimlər təkcə dilin inkişaf tarixini, onun yayılma areallarını öyrənmək baxımından deyil, həm də xalqın et- nogenezini öyrənmək cəhətdən son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan və türk mənşəli toponimlərə münasibətdə Ermənistanda həmişə qərəzli mövqe tutulmuş, türk mənşəli toponimlər kütləvi şəkildə dəyişdirilmiş, azərbaycanlılar zorla bu ərazilərdən çıxarılmışlar. Türk mənşəli toponimlərin uzun illər boyu dəyişdirilib erməni mənşəli adlarla əvəz edilməsi azərbaycanlıların min illər boyu bu ərazidə yaşamasını sübut edən faktları saxtalaşdırmaq məqsədini daşımışdır. Onomastik leksikanı, xüsusən də etnotoponimləri dil tarixi ilə bağlı qiymətli mənbə hesab etməklə yanaşı, onun təkcə müəyyən xalqın dil tarixini öyrənmək üçün deyil, həmin xalqın tarixən yaşadığı ərazini müəyyənləşdirmək, bu ərazidə baş vermiş ictimai-siyasi hadisələri, prosesləri qiymətləndirmək, bu hadisələrin səbəb və köklərini araşdırmaq, obyektiv gerçəkliyi həqiqəti üzə çıxarmaq üçün konkret tarixi material, sübut və faktlar kimi dəyərləndirmək zəruridir. Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsi prinsiplərinin dəqiqləşdirilməsi elmi əhəmiyət kəsb edir. Çünki bu prinsiplər hazırkı addan əvvəlki ada keçidi gerçəkləşdirməyin yeganə vasitələrindən biridir. Ermənistanın türk mənşəli 133 onomastik vahidlərinin tədqiqinin ilkin vacib məsələsi bu adların toplanıb qruplaşdırılmasıdır. Əldə olan materiallar müəyyən toplu yaradır. Son dövrlərdə nəşr olunmuş elmi-tarixi əsərlərdə Ermənistan ərazisindəki türk onomastik vahidlərinin, əsasən toponimlərin qeydə alınması istiqamətində xeyli iş görülmüşdür. Etnonimlər xalqın ictimai-siyasi həyatı ilə bağlıdır və ta- rixin müxtəlif mərhələsində meydana gəlmişdir. Azərbaycan xalqının mənşəyinə, keçmiş tarixinə, etnogenezinə dair daha dəqiq, obyektiv fikirlərin irəli sürülməsində bu onimlər qrupu çox mühüm rol oynayır. Etnotoponimlərin müəyyən qrupu xalqın təşəkkülündə hansı qəbilə, tayfa və tirələrin iştirak etdiyini, bu prosesin özünün nə zaman baş verdiyini müəyənləşdirməyə imkan verir. Bir sıra yer adları müxtəlif tayfa və tayfa birləşmələrinin adı ilə əlaqədar (Eymur, Kənkərli, Əhmədli) yaranmışdır. Qeyd etməliyik ki, ölkəmizin, o cümlədən Qərbi Azərbaycan ərazisinin müasir toponimiyasındakı 4600-dən çox olan coğrafi adın təxminən 70 faizi tayfa və ya tayfa başçıları adları ilə bağlı meydana gəlmişdir. Ibtidai icma qurluşunda yaşamış adamlar lokal qruplar təşkil etmişlər və eyni zamanda belə qrupların təcrid olunmuş şəkildə yaşaması qeyri-mümkün olmuşdur. Lokal qruplararası əlaqələr qrupların bir-birini adlandırmasına zəmin yaratmışdır. Lokal qrupların adlandırılmasının iki yolu olmuşdur. 1) qrup özü-özünə ad verir; 2) lokal qrupa ad digər lokal qrup tərəfindən qoyulur. Məntiqi-linqvistik baxımdan onim adlandırılan etnosun dilinə aid söz kimi qəbul edilməlidir. Lakin adlandırılan qrupa məxsus sözdən istifadə halını tamamilə kənara qoymaq düzgün deyildir. Iki etononimli etnotoponimin tərkibindəki komponentləri şərti olaraq A və B ilə işarə edilmiş etnoslara aidliyə görə ayırmaq olar. Etnotoponim mürəkkəb olduğu Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|