247
Azərbaycanda qanunvericiliyə əsasən əvvəlki 12 aylıq dövr ərzində işə
və qazanca malik olan və məşğulluq xidməti orqanlarında işsiz kimi
qeydiyyata düşənlərə əvvəlki iş yeri üzrə orta aylıq əmək haqqqının 70%-i
məbləqində, lakin yaşadığı ərazi üzrə orta aylıq əmək haqqından yüksək
olmayan məbləqdə işsizlik müavinəti təyin olunur.
Fəsil 8
GƏLİRLƏRƏ VERGİQOYMA
8.1. Gəlirlərə vergiqoymanın mahiyyəti və zərüriliyi. Gəlirlərə
vergiqoymanın prinsipləri
Uğurlu iqtisadi strategiya vergi potensialından istifadənin
səmərəliliyini artırır. Vergi sistemində yaradılmış ciddi nizam-intizam
vergitutma bazasını genişləndirməklə vergidən yayınma hallarının
aradan qaldırılmasına imkan verir. Son dövrlər nəğd hesablaşmalara
nəzarətin artırılması, əlavə dəyər vergisi ödəyicilərinin qeyri-qanuni
hərəkətlərinin qarşısının alınması, borclu vergi ödəyicilərinin sayının
azaldılması, qanunlara əməl etməyən vergi ödəyiciləri barədə inzibati
tədbirlərin görülməsi və vergi inzibatçılığı sahəsində xüsusi tədbirlərin
248
həyata keçirilməsi vergi sisteminin təkmilləşdirilməsində mühüm rol
oynayır.
Vergi sisteminin sosial potensialı dedikdə, yüksək təmin
olunmuş əhali qruplarının gəlirlərinin orta və aztəminatlı əhali
qrupları arasında yenidənbölgüsünü həyata keçirmək qabiliyyəti başa
düşülür.
Vergitutmanın prinsipləri dedikdə, vergi sahəsində mövcud
olan başlıca ideya və qaydaların məcmusu başa düşülür.
Vergitutmanın
hüquqi
və
iqtisadi
prinsiplərini
bir-birindən
fərqləndirmək lazımdır.
Vergitutmanın
hüquqi
prinsipləri
dedikdə,
sistemin
mahiyyətini müəyyən edən əsas hüquqi qanunlar başa düşülür.
Müasir şəraitdə vergitutmanıın aşağıdakı əsas hüquqi prinsiplərini
qeyd etmək olar:
1) Bərabər vergi yükü prinsipi. Bu prinsip vergi qanunları
qarşısında bütün vergi ödəyicilərinin bərabərliyini nəzərdə tutur.
Mülkiyyət və təşkilati hüquqi formasındən asılı olaraq sahibkarlıq
fəaliyyəti üçün əlavə vergilərin və ya artırılmış vergi dərəcələrinin
müəyyən edilməsi yolverilməzdir.
2) Vergilərin qanunla müəyyən edilməsi prinsipi. Bu prinsipə
əsasən vergilər səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən müəyyən və
təsdiq edilir.
3) Vergi ödəyicilərinin qeyri-qanuni vergilərdən dövlət
tərəfindən müdafiə edilməsi prinsipi. Bu prinsipə əsasən, dövlət vergi
249
ödəyicilərinin üzərinə vergi ödəmək vəzifəsi qoymaqla bərabər, onları
qeyri-qanuni vergi və rüsumlardan müdafiə etməlidir.
4) Vergi qanunlarının qeyri-vergi qanunlarından üstün tutulması
prinsipi. Bu prinsipə əsasən qeyri-vergi qanunlarından vergi
münasibətlərinə aid olan normalar olarsa, onlar yalnız vergi
qanunvericiliyinə uyğun olduqları halda tətbiq oluna bilərlər.
5) Bütün vergi elementlərinin vergi qanununda əks olunması
prinsipi. Əgər hər hansı bir vergi elementi, məsələn, vergitutma
obyekti, verginin subyekti, vergi dərəcəsi və s. vergi qanununda əks
olunmayıbsa, deməli, vergi ödəyicisinin vergi ödəməklə bağlı olan
vəzifəsi müəyyən edilməmişdir.
6) Dövlətin və vergi ödəyicilərinin maraqlarının uyğunluğu
prinsipi. Bu prinsipə əsasən vergilər müəyyən olunarkən və vergi
qanunvericiliyinə dəyişikliklər edilərkən yalnız dövlətin deyil, həm də
vergi ödəyicilərinin də maraqları nəzərə alınmalıdır.
Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrinin vergi sisteminin
səmərəli fəaliyyəti bir neçə əsas vəzifənin icra olunmasına yönəlir:
- vergi sistemi fiskal və yenidənbölgü funksiyalarını yerinə
yetirir, yəni sahibkarların və əhalinin gəlirlərinin yenidənbölgüsü yolu
ilə dövlət büdcəsinin gəlir hissəsini maliyyə ehtiyatları ilə təmin edir
(inkişaf etmiş ölkələrdə vergilər orta hesabla büdcənin gəlirlərinin
90%-i təşkil edir);
- vergi sistemi elə təşkil olunmalıdır ki, ən azından istehsal və
hər hansı iqtisadi fəaliyyətə olan maraqı azaltmasın, ən yaxşı halda isə
bu maraqların formalaşmasının və gücləndirilməsinin təminatçısı
olmalıdır;
250
- vergi sistemi sosial ədalətli prinsipi ilə üzvi şəkildə bağlıdır;
- vergi sisteminin formalaşmasına vergilərin dəqiq müəyyən
edilməsi
və
hesablanması,
onların
yığımının
səmərəliliyi,
vergiqoymada sabitliyin saxlanılması, yəni təkrarlanan və kəskin
dəyişikliklərin olmaması tələbləri böyük təsir göstərir;
- vergi ödəyiciləri arasında vergi yükün mütənasib bölgüsü.
Vergiqoyma sisteminin ümumi göstəricilərinin sırasına aiddir:
ümumi milli məhsulun həcmində bütün vergi daxilolmaların payı,
əsas vergilərdə oxşarlıq, vergi daxilolmaların müxtəlif səviyyəli
büdcələr arasında bölüşdürülməsi.
Vergi daxilolmaların ayrı-ayrı səviyyəli büdcələr arasında
bölüşdürülməsinə dair yanaşmalar müxtəlifdir. Məsələn, birinci
yanaşma müəyyən vergilərin bu və ya digər səviyyəli büdcəyə aid
olmasını nəzərdə tutur.
İkinci yanaşma vahid dövlət vergilərinin müxtəlif səviyyəli
büdcələr arasında proporsional bölgüsündən ibarətdir. Bunun
nəticəsində regional və yerli vergilər öz əhəmiyyəti baxımından
müvafiq səviyyəli büdcələr üçün ikinci dərəcəli hesab oluna bilər.
Üçüncü yanaşma vəsaitlərin yuxarı səviyyəli büdcələrdən aşağı
səviyyəli büdcələrə ötürülməsindən ibarətdir. Bu yanaşma əksər
ölkələrdə praktiki olaraq geniş yayılıb.
Vergi sisteminin qanunvericilik və maddi-texniki bazasının
möhkəmləndirilməsi ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına və bazar
iqtisadiyyatına uyğun çevik vergi siyasətinin həyata keçirilməsi, vergi
nəzarətinin səmərəliliyinin artırılması, vergi ödəyicilərinə xidmətin
Dostları ilə paylaş: |