günahlarına cavab olaraq (gözlərinə) mil çəkdirdi. Sonralar o, Məkkeyi-
müəzziməyə gedib, orada ibadətlə məĢğul oldu. 964-cü ilin zilhiccə [ayında]
(25.IX.1557-23.X.1557) vəfat etdi. Səlaləddin Məhəmməd Əkbər padĢah ibn
Məhəmməd Humayun padĢah
484
atasından sonra ali cəlallı padĢah oldu. Miras
qalmıĢ ölkəni öz hakimiyyəti altına aldı. Həmu adlı bir kafir ona qarĢı çıxdı. Onun
Ləhavərd və baĢqa vilayətlərinə əl uzatdı. 964-cü ildə məhərrəm [ayının] 2-də
cümə [günü] (5 noyabr 1556) onların arasında dəhĢətli qırğın oldu. Məzkur
Həmu hədsiz-hesabsız malla Məhəmməd Əkbər padĢahın və qoĢununun əlinə
keçdi. Məzkur [Əkbər] padĢah öz əli ilə Həmunun boynunu vurdu. Buna görə
onun ləqəblərinə ğazi [sözü artırdılar].
966-cı ilin cümadiəs-sani [ayında] (11.III - 8.IV.1559) o sülalənin bütün
hakimiyyətini ələ almıĢ və padĢahın yanında adından baĢqa bir Ģeyi olmayan ġəkər
Türkmanın oğlu Bayram xan Baharlu
485
vəzifədən çıxarıldı. [O], bir müddətdən
sonra həccə yola düĢdü. Kocaratda kafirlərin əli ilə öldürüldü. Məhəmməd Əkbər
padĢah ğazi sərbəst oldu və indi hakimiyyət baĢındadır.
Süleyman Ģah (M-279a) mirzə ibn Yadigar Nasir ibn Nasir mirzə ibn
Ömər ġeyx Əbusəid öz əmisi Məhəmməd Babur padĢahın fərmanı ilə BədəxĢanın
valisi idi. Son dərəcə əxlaqlı və sufi təbiətli Süleyman Ģahla 966-cı ildə
(14.X.1558-2.X.1559) özbək sultanlarından Bəlx valisi Pir Məhəmməd xan ibn
Canibəy arasında Dərkəzdə müharibə oldu. Ġkid oğlu Məhəmməd Ġbrahim Bəlxin
adamları tərəfindən əsir alındı. Onu Pir Məhəmməd xanın yanına apardılar. Çehrə
Qərqərin
486
səyi ilə 22 yaĢında öldürüldü. Süleyman Ģah bu rübaini oğlunun
təziyəsindəki mərsiyəsində demiĢdir:
«Ey BədəxĢan ləli BədəxĢandan getdin,
Parlaq GunəĢ kimi getdin,
Həyatda Süleymanın üzüyü kimi idin,
Əfsus ki, Süleymanın əlindən getdin».
Ancaq o müharibədə Süleyman Ģah qalibiyyət qazandı və Pir Məhəmməd
xanın əli BədəxĢana çatmadı. Süleyman Ģah 971-ci (21.VIII.1563 - 8.VIII.1564)
ildə Kabilə qoĢun çəkib, oranı iĢğal etdi. Lakin hakimiyyəti Məhəmmədhəkim
mirzə ibn Məhəmməd Humayun Ģaha verdi.
Allahın yardımı və xoĢbəxtliklə üçüncü babın (hissənin) ikinci məqaləsi
(fəsli) tamamlandı.
Mərhəmətli Allahın yardımı ilə türk və Türküstan xaqanları haqqında
məlumat.
Birinci məqalədə Türküstan xaqanlarının hekayətini Qəbəl xanın padĢah
olmasına qədər çatdırmıĢdıq ki, moğolların Ələncik, yəni rəiyyətin qeydinə qalan
adlandırdıqları o [Qəbəl xan], vəfat etdikdə, Qubilə ibn Qəbəl xan vərəsəlik
qanununa əsasən padĢah oldu. O, son dərəcə qüvvətli və Ģücaətli idi. Səs-sorağı o
dərəcəyə çatmıĢdı ki, yeddi arxadan keçmiĢdi. Onun pəncəsi ayı pəncəsinə
oxĢayırdı. Özündən gücsüzlərə əl tutardı. Tiri o qədər əyərdi ki, axırda sındırardı.
QıĢ gecələrində odunlara od vurar və onun kənarında çılpaq yatardı. Həmin oddan
qorlar onun bədəninə düĢər (M-279b) və yandırardı. O, bunu heç vecinə almazdı,
elə bilərdi ki, onu bit diĢləyib. Əndamını qaĢıyıb yenə yuxuya gedərdi. Onun
vəfatından sonra Pərtan Bahadır ibn Qubələ moğolların baĢçısı oldu. Onun
vaxtında əmisi Qaçuli
487
vəfat etdi. Onun Bərlas adlandırılan oğlu Ġrdəmçi Əmir
Teymurun (Teymurləngin) Bərlas qəbiləsi və oymağından olduğu məĢhurdur -
atasının əvəzinə əmirlərin baĢçısı oldu. Pərtandan sonra Bəsuka
488
bahadır ibn
Pərtan bahadır padĢahlıq (taxtına) oturdu. O, Çingiz xanın atasıdır. Pələng
ilinə müvafiq olan 502-ci ilin rəbiül-əvvəl [ayında]. (9.X.1108 - 7.XI.1108) öldü.
O günlərdə Teymurun ulu babası olan Suğənçən ibn Ġrdəmçi də vəfat etdi.
Bəsukadan sonra Çingiz xan hakimiyyətə gəldi. Çingiz xan ibn Bəsuka
bahadır donuz ilində (1155) (müvafiq) 549-cu ilin zilqədə [ayının] 8-də (14 yanvar
1155) Moğolustanın Mulun Yulduqunda anadan olmuĢdur.
489
Anadan olarkən
ovucunda qan donmuĢdu. Atası o ildə Tartarın hakimi Temuçinə qalib gəldiyi üçün
ona Temuçin
490
adı qoydu. O, 13 yaĢında ikən atadan [yetim] qaldı. Tərəfdarları
dağılıĢdılar. Kərait oymağının padĢahı Avəng xanla birləĢdi. Onların arasında
ciddi sədaqət vardı. DüĢmənlər onların arasında ziddiyyət yaratdılar. Ġt ilinə
(1202) mütabib olan 598-ci ildə (1.X.1201 - 19.IX.1202) Avəng xan ona qəsd
etmək istədi. Çingiz xan onun qəsdindən xəbər tutub, camaatı baĢına toplayaraq
Urnək hakimi olan Avənglə müharibə etdi və qalib gəldi. Donuz ili (1203) olan o
biri il yenidən onların arasında çar-pıĢma oldu və Avəng öldürüldü. O,
taxta çıxdı və Çingiz xan, yəni xaqanlar xaqanı ləqəbi aldı. Az bir müddətdə
bütün moğol
191
və tatar oymaqlarının hakimi oldu. Xəta və Curcə vilayətlərini
də tutdu.
Tacirlərin qətl və qarət olunması onunla XarəzmĢah Qütbəddin arasında
kin və küdurətə səbəb oldu.
492
DovĢan ilinə (1218) [müvafiq olan] (M-280a)
615-ci ildə (30.III.1218 - 18.III.1219) Əcəm ölkəsinə yürüĢə baĢladı və təxminən 6
ildən bir qədər az müddət ərzində bütün Türküstan, Ġran, Qıpçaq və Alanda qələbə
qazanıb, XarəzmĢahın üstünə düĢdü. Ölkədə ümumi qətllər edib, özünü
möhkəmləndirdi. Hələ aram tapmamıĢ Maçinə
493
hücum etməyə səbəb yarandı.
Maçin padĢahı ġidurqi xanı 30 min süvarisi ilə öldürdü və həmin səfərdə - 624-
cü ilin ramazan ayında (15, VIII - 13.IX. 1227) fərman verdi. Çünki 75 yaĢı və
dörd adlı-sanlı oğlu vardı. Hər birinə müəyyən yer ayırıb, onlara el və oymaq
bağıĢladı. Ədalət və səxavətdə baĢqa qardaĢlarından seçilən ortancıl oğlu Oktayı
(Uqedeyi) vəliəhd etdi.
493a
Onun övladları Ture deyilən qanuna əsasən ölkəni
idarə edirdilər.
Oktay qaan (Uqedey) ibn Çingiz xan vəliəhdlik qanununa əsasən atasının
vəfatından 2 il sonra 626-cı ilin rəbiul-əvvəl ayında (28.I - 26.II.1226) taxta çıxdı
və qaan ləqəbi aldı. Ədalət və insafı əsas tutdu, Pələng ilinə [1232, müvafiq] 629-
Dostları ilə paylaş: |