Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri
69
tipini məntiqi vurma əməliyyatı aparmaqla təyin etmək müm-
kündür.
Göstərdiyimiz misalda
-nın koordinatı
000
şəkilçinin
saitinin tipi
001
şəkilçinin saiti
000
x 001
000=a
Deməli,
kitab sözü üçün saiti
a olmalıdır.
a saitini şəkilçi-
dəki tipin əvəzinə qoysaq, əsasən
kitab sözü üçün
-dan şəkilçisi
seçilir.
Sintez prosesində sonrakı mərhələ kök ilə şəkilçi birləşər-
kən onların sərhədində baş verən fonetik hadisələrin avtomatik
izlənməsidir. Buna görə də, ilk növbədə kök ilə şəkilçilərin mü-
nasibətini şərh edək.
1.2. Kök ilə şəkilçilərin qarşılıqlı münasibəti
Söz formaları morfemlər zəncirindən ibarətdir. Morfemlər
zənciri əsas və şəkilçilər kimi diferensial hissələrə ayrılır. Dife-
rensial hissələrə ayrılmış morfemlər birləşmə – inteqrasiya pro-
sesində onların sərhədi arasında müəyyən dəyişikliklər baş verir.
Əsaslar sonuncu hərflərindən (qrafemindən) asılı olaraq 5 qrupa
bölünür:
1.
Sonu saitlə bitən – 2.1.
2.
Sonu k samiti ilə bitən – 2.2.
3.
Sonu q samiti ilə bitən – 2.3.
4.
Sonu t samiti ilə bitən – 2.4.
5.
Sonu digər samitlərlə bitən – 2.5.
Şəkilçi morfemlər isə (köklərə birləşərkən səs artımı və
səs düşümündən asılı olaraq) aşağıdakı qruplara ayrılır.
1.
Dəyişməyən – yəni bu şəkilçilər kökə birləşərkən fone-
tik hadisəyə məruz qalmır – 1.1.
2.
Başlanğıc hərfini itirən şəkilçilər – 1.2.
Bu qrupa iki alt qrup daxildir. 1.2.1 və 1.2.2 (Sait və samit
hərfini itirənlər).
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri
71
Kökdə
t~d ilə əvəz oluna olunur, şəkilçi isə sonuncu
hərfini itirir. – cβ
Kökdə
k~y ilə əvəz olunur, şəkilçi başlanğıc və sonuncu
hərfini itirir.
– p
2
β
Kökdə
q~ğ ilə əvəz olunur, şəkilçi başlanğıc və sonuncu
hərfini itirir. –
q
β
Kökdə
t~d ilə əvəz olunur, şəkilçi isə başlanğıc və souncu
hərfini itirir. -
c
β
Kökdə
k~y ilə əvəz olunur, şəkilçi isə dəyişmir. –
Pα
o
Kökdə
q~ğ əvəz olunur, şəkilçi isə dəyişmir. –
q α
o
Kökdə
t~d ilə əvəz olunur, şəkilçi isə dəyişmir. –
cα
o
Kök
dəyişmir, şəkilçi isə başlanğıc hərfinin itirir.–
α
o
Kök dəyişmir, şəkilçi isə başlanğıc və sonuncu hərfi itirir.
–
α
0
β
Kök dəyişmir, şəkilçi isə sonuncu hərfini itirir. –
cβ
Kök və şəkilçi dəyişmir. –
α
o
α
a
Əməli cəhətdən əlverişli olması üçün kök və şəkilçilər bir-
ləşərkən onların sərhədlərində baş verən fonetik hadisələr
matrisa şəklində verilir.
Matrisanın I sətrində şəkilçilər sinfinin, I sütununda köklər
sinfinin tipi, onların kəsişmə nöqtəsində isə yuxarıda göstərilən
uyğun dəyişikliyin nömrəsi qeyd edilmişdir.
Məs,
2.1 x 1.2 kəsişmə nöqtəsində 10 rəqəmi yazılmışdır.
10 rəqəmini fonetik dəyişiklik siyahısından tapaq. X qaydaya
əsasən kökün sonuncu hərfi
k~y ilə əvəz olunur, şəkilçidə isə
heç bir dəyişiklik olmur. Yuxarıda göstərilən qaydaları kom-
Kök
Şəkilçi
1.1
1.2
1.3
2.1
12
10
12
2.2
12
7
4
2.3
12
8
5
2.4
12
9
6
2.5
12
12
11