Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 
 
69 
tipini  məntiqi  vurma  əməliyyatı  aparmaqla  təyin  etmək  müm-
kündür. Göstərdiyimiz misalda  
-nın koordinatı 
000 
şəkilçinin saitinin tipi 
001 
şəkilçinin saiti 
000 
x 001 
000=a 
 
Deməli, kitab sözü üçün saiti a olmalıdır. a saitini şəkilçi-
dəki tipin əvəzinə qoysaq, əsasən kitab sözü üçün -dan şəkilçisi 
seçilir.  
Sintez prosesində sonrakı mərhələ kök ilə şəkilçi birləşər-
kən  onların  sərhədində  baş  verən  fonetik  hadisələrin  avtomatik 
izlənməsidir. Buna görə də, ilk növbədə kök ilə şəkilçilərin mü-
nasibətini şərh edək.  
1.2. Kök ilə şəkilçilərin qarşılıqlı münasibəti 
Söz formaları morfemlər zəncirindən ibarətdir. Morfemlər 
zənciri əsas və şəkilçilər kimi diferensial hissələrə ayrılır. Dife-
rensial hissələrə  ayrılmış morfemlər birləşmə – inteqrasiya pro-
sesində onların sərhədi arasında müəyyən dəyişikliklər baş verir. 
Əsaslar sonuncu hərflərindən (qrafemindən) asılı olaraq 5 qrupa 
bölünür:  
1.
 
Sonu saitlə bitən – 2.1. 
2.
 
Sonu k samiti ilə bitən – 2.2. 
3.
 
Sonu q samiti ilə bitən – 2.3. 
4.
 
Sonu t samiti ilə bitən – 2.4. 
5.
 
Sonu digər samitlərlə bitən – 2.5. 
Şəkilçi  morfemlər  isə  (köklərə  birləşərkən  səs  artımı  və 
səs düşümündən asılı olaraq) aşağıdakı qruplara ayrılır.  
1.
 
Dəyişməyən – yəni bu şəkilçilər kökə birləşərkən fone-
tik hadisəyə məruz qalmır – 1.1. 
2.
 
Başlanğıc hərfini itirən şəkilçilər – 1.2.  
Bu qrupa iki alt qrup daxildir. 1.2.1 və 1.2.2 (Sait və samit 
hərfini itirənlər).  

---

Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 
 
70 
3.
 
Sonuncu hərfini itirən şəkilçilər.  
4.
 
İlk və sonuncu hərfini itirənlər.  
Köklə  şəkilçi  birləşdikdə  aşağıdakı  fonetik  dəyişikliklər 
baş verir: 
Nə kök, nə də şəkilçi dəyişmir. Bunu α
0....
α
a
 ilə işarə edək. 
Burada α
0
 – kök (əsas), α
a – 
şəkilçinin simvolik işarəsidir. Onda 
da dəyişikliyin aşağıdakı tiplərini alırıq: 
1. α
o 
α
a
 
2. α
o 
α
a
 (1) 
3. α
o 
α
a
 
4. α
o 
α
a
 
Yuxarıda  qeyd  etmişdik  ki,  kök  və  şəkilçilər  birləşərkən 
onların sərhədində aşağıdakı kimi fonetik dəyişikliklər baş verir.  
1.  Şəkilçi  birinci  saitini  itirir.  Bu  vəziyyəti  simvolik 
olaraq 

 ilə,  
2.  Şəkilçinin  samitinin  itirməsi  vəziyyətini  isə  β  ilə  işarə 
edək.  
Kökdə isə  
k ~ y ilə əvəz edilə bilər, bu halı – p ilə, 
q ~ ğ ilə əvəz edilə bilər, bu halı – q ilə, 
t ~ d ilə əvəz edilə bilər, bu halı – c ilə işarə edək. 
Bu  dəyişikliyi  (1)-də  yerinə  qoysaq,  aşağıdakı  növ 
dəyişiklikləri alarıq.  
Kök səs əvəzlənməsinə məruz qalır, yəni k~y ilə əvəz olu-
nur,  şəkilçi  isə  başlanğıc  hərfini  itirir.  Simvolik  ifadəsi  –  P

 
olacaqdır.  
Kökdə  q~ğ  ilə  əvəz  olunur,  şəkilçi  isə  başlanğıc  hərfini 
itirir. – q

 
Kökdə  t~d  ilə  əvəz  olunur,  şəkilçi  isə  başlanğıc  hərfini 
itirir. – c

 
Kökdə  k~y  ilə  əvəz  olunur,  şəkilçi  isə  sonuncu  hərfini 
itirir. – pβ  
Kökdə  q~ğ  ilə  əvəz  olunur,  şəkilçi  isə  sonuncu  hərfini 
itirir. – qβ 

---

Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 
 
71 
Kökdə  t~d  ilə  əvəz  oluna  olunur,  şəkilçi  isə  sonuncu 
hərfini itirir. – cβ 
Kökdə  k~y  ilə  əvəz  olunur,  şəkilçi  başlanğıc  və  sonuncu 
hərfini itirir. – p
2
β 
Kökdə  q~ğ  ilə  əvəz  olunur,  şəkilçi  başlanğıc  və  sonuncu 
hərfini itirir. –q

β 
Kökdə t~d ilə əvəz olunur, şəkilçi isə başlanğıc və souncu 
hərfini itirir. - c

β  
Kökdə k~y ilə əvəz olunur, şəkilçi isə dəyişmir. – Pα
o
 
Kökdə q~ğ əvəz olunur, şəkilçi isə dəyişmir. – q α
o
 
Kökdə t~d ilə əvəz olunur, şəkilçi isə dəyişmir. – cα
o
 
Kök dəyişmir, şəkilçi isə başlanğıc hərfinin itirir.– α
o
 
Kök dəyişmir, şəkilçi isə başlanğıc və sonuncu hərfi itirir. 
– α
0

β  
Kök dəyişmir, şəkilçi isə sonuncu hərfini itirir. – cβ 
Kök və şəkilçi dəyişmir. – α
o
α
a 
 
Əməli cəhətdən əlverişli olması üçün kök və şəkilçilər bir-
ləşərkən  onların  sərhədlərində  baş  verən  fonetik  hadisələr 
matrisa şəklində verilir.  
Matrisanın I sətrində şəkilçilər sinfinin, I sütununda köklər 
sinfinin tipi, onların kəsişmə nöqtəsində isə yuxarıda göstərilən 
uyğun dəyişikliyin nömrəsi qeyd edilmişdir.  
Məs, 2.1 x 1.2 kəsişmə nöqtəsində 10 rəqəmi yazılmışdır. 
10  rəqəmini  fonetik  dəyişiklik  siyahısından  tapaq.  X  qaydaya 
əsasən  kökün  sonuncu  hərfi  k~y  ilə  əvəz  olunur,  şəkilçidə  isə 
heç  bir  dəyişiklik  olmur.  Yuxarıda  göstərilən  qaydaları  kom-
Kök 
Şəkilçi 
1.1 
1.2 
1.3 
2.1 
12 
10 
12 
2.2 
12 
7 
4 
2.3 
12 
8 
5 
2.4 
12 
9 
6 
2.5 
12 
12 
11 

---