Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu
Yüklə 171,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M ayılB. ƏSGƏROV.Söz уз formaların yaranma və mənimsənilmə ___________________ mexanizminin linqvopsixoloji modeli
- Qıpçaq qrupu iiirk dillərinin leksikası, səhifə 94 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
- Proses İkinci dilə aid dil struktur vahidi olan form anın mənimsənilməsi Üsul İkinci dərketmə üsulu
- A k t3 İkinci intellekt obrazının yaranması A k t 4 Gerçəklik elementi ilə qarşılaşdırma A k t 5
- Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 95 NƏTİCƏ
- Mayıl В. ƏS GƏR OV. Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə mexanizminin linqvopsixoloji modeli
- Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 96
- AMEA Səsim i adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-miiqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
Birinci, ikinci və üçüncü tip leksik formalar, leksik- qrammatik formalar, qrammatik formalarla bağlı şərh olunan lar əsasında dil struktur vahidlərinin yaranma və m ənim sənil mə prinsip və normalarını sxematik şəkildə m üəyyənləşdir mək, başqa sözlə desək, onların yaranma və mənimsənilmə qanunauyğunluqlarım modelləşdirmək mümkündür. İstər leksik, istər leksik-qrammatik, istərsə də qram ma tik formaların yaranması gerçəklik elementi ilə kontakt, ger çəklik elementinə uyğun dərketmə prosesi, birinci intellekt obrazının yaranması, nitq ehtiyacı, sinktual dərketmə prosesi, ikinci intellekt obrazının yaranması, dil struktur vahidinin ya ranması ardıcıllığı ilə cərəyan edən birinci dərketmə üsulu ilə baş verir. Dil struktur vahidləri olan formanın yaranma m o delini sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərə bilərik:______ M ayılB. ƏSGƏROV.Söz уз formaların yaranma və mənimsənilmə ___________________ mexanizminin linqvopsixoloji modeli Proses D il struktur vahidi olaraq form anın yaranm ası Üsul Birinci dərketmə üsulu A k t l Gerçəklik elementi ilə kontakt Akt 2 Gerçəklik elementinə uyğun dərketmə prosesi Akt 3 Birinci intellekt obrazının yaranması A kt 4 Nitq ehtiyacı A kt 5 Sinktual dərketmə prosesi A kt 6 İkinci intellekt obrazının yaranması Akt 7 D il struktur vahidinin yaranması Dildə artıq mövcud olan formaların mənimsənilməsi isə nitq ehtiyacı, dil struktur vahidi ilə kontakt, ikinci intellekt obrazının yaranması, gerçəklik elementi ilə birbaşa və ya do layısı ilə tanışlıq, birinci intellekt obrazının yaranması və ya olunla birləşmə ardıcıllığı ilə cərayan edən ikinci dərketmə üsulu ilə baş verir. Dil struktur vahidləri kimi formanın mə nimsənilmə modelini aşağıdakı kimi göstərə bilərik: Qıpçaq qrupu iiirk dillərinin leksikası, səhifə 94 AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Proses M övcüd dil struktur vahidi olaraq form anın m ə nimsənilməsi Üsul İkinci dərketmə üsulu Akt 1 Nitq ehtiyacı Akt 2 dil struktur vahidi ilə kontakt Akt 3 ikinci intellekt obrazının yaranması Akt 4 Gerçəklik elementi ilə qarşılaşdırma Akt 5 Birinci intellekt obrazı ilə birləşmə Yetkinlik yaşında yaranan ikidillilik, çoxdillilik şərai tində, yəni, ilkin öyrənilən doğma dildən sonra ikinci, üçüncü və daha sonrakı dillərin öyrənilməsi prosesində formanın mə nimsənilməsi, əsas etibarı ilə birinci dilə aid formanın mə nimsənilməsi mexanizmi əsasında və ikinci dərketmə üsulu ilə baş verir, fərq sadəcə ikinci dilə aid formanın birinci dilə aid forma ilə qarşılaşdırılmasmdadır.____________________ Proses İkinci dilə aid dil struktur vahidi olan form anın mənimsənilməsi Üsul İkinci dərketmə üsulu A k t l Nitq ehtiyacı A k t 2 İkinci dilə aid dil struktur vahidi ilə tanışlıq və onun birinci dilə aid dil struktur vahidi ilə qarşı- laşdırılması A k t3 İkinci intellekt obrazının yaranması A k t 4 Gerçəklik elementi ilə qarşılaşdırma A k t 5 Birinci intellekt obrazı ilə birləşmə Öyrənilən dildəki sözlərin doğma dildə qarşılığı olma- dıqda (məsələn, rus dilinə məxsus высказывание sözünün Azərbaycan dilində tam qarşılığı yoxdur, Türk dilində qarşılı ğı isə söylemdn) ikinci dilə aid formanın mənimsənilməsi prosesi eynilə birinci dilə aid formanın mənimsənilməsi sxe mi ilə baş verir. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 95 NƏTİCƏ Dil struktur vahidi olan formaların linqvopsixoloji ana lizi aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verir: • Behaviorizm və neobehaviorizm nəzəriyyələri, eləcə də nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi əsasında ilk baxışdan konkret nitq, mətn və ya söyləmin şərhinə həsr olunan tədqiqat əsərlərində belə, sırf psixoloji problemlərin həlli birinci də rəcəli əhəmiyyət daşıyan məsələlər kimi ön planda dayanır. • Aparılan bütün psixolinqvistik araşdırmaların hər sətrində, hər cümləsində aydınca görünür ki, linqvistik problemlərə ikinci dərəcəli məsələlər kimi baxılır, onların həlli psixo linqvistik araşdırmalar baxımından o qədər də əhəmiyyət daşımır. • Psixolinqvistikada ilkin meyar və ya appelyativ vahid ola raq söz götürülür. Düşünmə və təfəkkür proseslərinin, dola yısı ilə də dərketmə prosesinin əsasında nitqin və ya dilin dayandığı iddia edilir. Belə bir mövqe, təbii ki, dilin və nit qin adekvat analizinin önünə sədd çəkir. Belə ki, ilkin me yar və appelyativ vahid əsasında prosesi izah etmək olar. Amma proses əsasında appelyativ vahid və ilkin meyarın izahı mümkün deyil. • Məhz bu səbəbdəndir ki, psixolinqvistika öz tədqiqat ob yekti olan nitqin yaranma və mənimsənilmə proseslərinin mexanizmini şərh edərkən yalnız psixoloji məsələlərə toxu nur. Linqvistik məsələləri isə ümumiyyətlə şərh edə bilmir. Buna görə də “Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi nitq fəaliyyəti prosesinin analizinə linqvistik mövqedən yox, sırf psixoloji mövqedən yanaşır” 1 kimi açıqlamalarla bu çatışmazlığı ört- Mayıl В. ƏS GƏR OV. Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə mexanizminin linqvopsixoloji modeli _________ 1 Тарасов Е.Ф. Тенденции развитая психолингвистики. Москва «Наука», 1987, с.97. Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 96 bas etməyə cəhdlər göstərilir. • Dil struktur vahidini dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı informasiya vermək ehtiyacı yaradır. • Dil struktur vahidi olan formalar aid olduğu ilkin və ya əsas gerçəklik elementinin dil güzgüsündəki əksi olmaqla yanaşı ikinci sıra gerçəklik elementidir. Onlar da əsas gerçəklik elementləri kimi eyni dərketmə mexanizmi əsasında dərk edilir və bu dərketmə nəticəsində yaranan ikinci sıra intel lekt obrazı ilə yaddaşa qeyd olunur. • Dil struktur vahidi olan leksik formalar müstəqil birinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan birinci intel lekt obrazına, müstəqil söz şəklində ikinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına malik olur. • Dil struktur vahidi olan leksik-qrammatik formalar ok- kazional şəkildə meydana çıxıb abstrakt təsəvvür mahiyyəti daşıyan birinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olaraq müvəqqəti mahiyyət daşıyan birinci intellekt obra zına, şəkilçi formasında ikinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına malik olur. • Dil struktur vahidi olan qrammatik formalar abstrakt təsəv vür mahiyyəti daşıyan birinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan birinci intellekt obrazına, şəkilçi forma sında ikinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına malik olur. • Dildə adı da olan ilkin gerçəklik elementləri ilə bağlı baş beyində iki (əsas və ikinci sıra) gerçəklik elementi və iki (birinci və ikinci) intellekt obrazından ibarət kodlar yaranır. Həmin gerçəklik elementi ilə bağlı hər cür təfəkkür və id rak prosesləri, o cümlədən düşünmə və kommunikasiya AMEA Səsim i adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi Türk dillərinin tarixi-miiqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012 Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 97 Yüklə 171,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|