Qıpçaq qrupu dialektlərində ata sözünün də fərqli ifadə
variantları mövcuddur: aba/ata(Şm.Altay), əti/tətə (tatar),
at ay (xris. tatar), atay/atıy/ətey (baş.), ata (qırğız).
Dialektlərdə baba termini də fərqli şəkildə ifadə olunur.
babaç (tatar), baba (noqay), kis / karttay/olatay
Başqırd dili dialektlərində baba m əfhum u ata və ana
xətti üzrə fərqli şəkildə adlandırılır, yırağbabay (ana xətti),
karttətəy (ata xətti). Burada da ana baba uzaq tutulmuş, ata
babanı adlandırmaq üçün əsas tərəf kimi tətəy, yəni dədə
sözündən istifadə olunmuşdur.
Ümumiyyətlə, başqırd dilində elə qohum luq terminləri
var ki, digər türk dillərində onların analoqu yoxdur: olo ata
“baba-böyük, ulu ata”, kart olo ata “baba-qoca u lu ata” 1.
Dialektlərdə bacı məfhumu da fərqli şəkildə ifadə olu
nur. Qıpçaq qrupu dialektlərində, hətta bacılar fərqləndirilir,
böyük-kiçikliyindən asılı olaraq m üxtəlif tenninlərdən istifa
də olunur: abısta/appa/apay (tatar), apt e/ aba (noqay), əye/
əpeme/apa(qazax), ağabey/abzəbey/tətəyəbey/ yəşəbey/bələ-
kəy/mullabey/karındaş/hende (başqırd), eqeçQosılkar).
Sadalanan ifadələr arasında təkcə karındaş sözü oğuz
qrupu türk dilərində işlənir. Tatar dilində isə bu leksem
xarendəş şəklində “ kiçik bacı” mənasında qeydə alınmışdır.
Şimali Altay dialektində bu mənada sıyın sözü işlənir.
Dialektlərdə “bacı” mənasında daha çox müşahidə olu
nan söz(müxtəlif fonovariantlarda) apa ifadəsidir. Q ırğız di
lində isə apa “ana”, apaja isə “böyük bacı” m ənasında iş
lənir. Apa sözü bir sıra qədim türk və müasir türk dillərində
“ana” semantikasmda qeydə alınmışdır.
E l ita n N adir q ızı Ə liyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt leksikası
’Б у р н аш ев а С .А .Н екоторы е воп росы лексики татарского я з ы к а / И сследован и я
п о ср авн и тел ьн о й грам м ати ке тю ркски х язы ковЛ У , Л ексика, 1 9 6 2 ,s .l 17
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 312
S.Y.Malov qə.dim türk yazılı abidələrində apa sözünün
aşağıdakı mənalarda işləndiyini qeyd etmişdir: 1. “ana” (uy
ğur), 2.“böyük bacı, xala”; 3. cavan olmayan qadınları da be
lə adlandırırlar; 4. Krım ləhcəsində “baba”. M.Kaşğarinin
“Divani-lüğət-it türk” əsərində apa “ana” mənasında karluq
türkmənlərinə aid edilmiş, eyni zamanda sözün cingiltili va
riantı aba “ana”nın oğuzlar üçün səciyyəviliyi qeyd edilir.
Qədim türk yazılı abidələri üzərində işləyən İ.Batma-
nov terminin müxtəlif mənalarını qeyd etmişdir: apa “ana,
böyük bacı, ata, baba və s.”1.
Bu gün apa termini “böyük bacı” mənasında qırğız di
linin şimal dialektlərində işlədilmir, Çuy, Talas zonasının şi
vələrində bu, mürəkkəb dialekt temıininin ilk tərkib hissəsi
kimi saxlanılmışdır: aqaje/apaje/əpəjə/ apiçe/apçe. Terminin
son komponenti(çe/açe/açı) anoloji olaraq qədim türk ça, aça
“böyük bacı”, aça “qohum”, baş açalarım “mənim böyük qo
humlarım”, Yenisey abidələrində aça/əçi/ içi “böyük qo-
hum”(Batmanov), müqayisə et:tuva çaiaça/ açay “böyük
bacı”), xakas piçe “böyük bacı”2
Dialektlərdə qohumluq terminlərindən qardaş məfhu
munun ifadəsi də maraq doğurur, aqa/aka/akı (Şimali Altay),
aqa{qırğ\z), abö(tatar), nini (xristian tatar), ağay/ abzıy/akı/
akbabay (>akı+babay- başqırd) , aqa (noqay).
Noqay dili dialektlərində kardaş/kardas/karındas/xarın-
daş ifadələri də işlədilir ki, bu, ümumiyyətlə, “bacı, qardaş”,
yəni eyni zamanda həm bacıya, həm də qardaşa aid edilir.
AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,111 c.,Bakt, 2012
1 Бакинова Г.Лексика диалектов киргизского языка в ареальном осве
щении, Фрунзе, Илим, 1990. с.30
2 Yenə orada, s.31
:
— -
.
.11
■
—
—
ш
т
Qıpçaq qrupu (ürk dillərinin leksikası, səhifə 313
Noqay dili dialektlərində qardaşlar arasında yaşından
asılı olaraq qardaşlara müraciət forması da fərqlidir. Burada
kiçik qardaşa ini, yaxud koşşı deyilir.
Qazax dili dialektlərində karındctş leksemi “kiçik qar
daş” mənasındadır.
Tatar dili dialektlərində əksər qohumluq terminləri bö
yük və kiçikliyinə görə fərqləndirilir:
Abız - uşaqların ata, yaxud ananın böyük və kiçik
bacılarına müraciəti
Abzəni - ata, yaxud ananın böyük bacılarına müraciəti
Avay/abay - gəlinlərin qaynanaya müraciəti
Abızlaçın - ərin kiçik bacısına, yaxud onun əmi, dayı
qızlarına müraciət
Abızzınkay/abızyenqı - ata, yaxud ananın ən kiçik
qarda şı arvadına müraciəti
Abızobi/abızəbekey - atanın böyük qardaşı arvadına
müraciət
Abızapa - gəlinlərin ərin böyük bacısına müraciəti
Abızbikəçəy - gəlinlərin ərin kiçik bacısına müraciəti
Abıstuğanmy - ərin kiçik bacısının gəlinə müraciəti
Abızbabay - ata, yaxud ananın ən böyük qardaşına
müraciəti
Abızdədəy - ərin arvadının böyük qardaşına müraciəti
Äbziy, abzıkay, əbzəy, szəy sözləri tatar dilinin mişar
dialektində “böyük qardaş”, “ata”, yaxud “atanın qardaşı”,
həmçinin “böyük qohum” mənasında geniş işlənir. Bu dia-
lektdə “ata, yaxud ananın bacısı” mənasında tüt i, abız, abız
tüteş, abız tüti, abıstay, abıstakay və s. sözlər; “böyük bacı”
mənasında isə tota, tətəy, tütay, tuta, abıstay, abıstay, attay
əbtəy, əpti, əptəy və s. leksemlər işlənir. Bunların hər ikisi
E ln ara N adir qızı Ə liyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt teksikası
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 314
tuta/tütə, yaxud abı? sözlərindən, həmçinin onların birləşmə
sindən yaranmışdır’ .T
m
/
ö
, eləcə də onun fonovariantları rus
mənşəli tyotya (тетя), abız isə ərəb mənşəli sözdən götürül
müşdür. Həmin sözü karaim dilində “böyük bacı” mənasında
tota, noqay dilində totay kız “xanım” şəklində işlənir*
2 3
. Xala-
bibi məfhumu xristian tatarlarında tələ, apay, başqırd dili
dialektlərində isə inəy şəklində ifadə olunur.
Qırğız dili dialektlərində ata və ananın bacısı, həmçinin
yad, yaşlı qadına müraciət məqamında xala (hörmət forması)
terminindən və özbək dilinə söykənən xola, xələ terminindən
istifadə olunur. Xala termini dar mənada (xala - ana tərəf
dən), qırğız dilinin cənub dialektinin bütün şivələrində para
lel olaraq tayeje, taaje, tayje şəklində yayılmışdır.
Özbək əhalisinin arasında yaşayan qırğızlar həm böyük
bacı, həm də atanın böyük və kiçik bacısına uşaqların müra
ciət forması kimi эттэ/атта terminindən istifadə edirlər
(özbəkcə amma “bibi”). Atanın ən böyük bacısını isə uşaqlar
apağ əje adlandırırlar. Qeyd etmək istərdik ki, əmmə lek
semi M.Şəhriyarm “Heydərbabaya salam” poemasında əm-
mscanı şəklində və “əmiarvadı” mənasında işlədilmişdir.
Başqırd dili dialektlərində apa, tütəy, tutay, təltəy, Шэу
“böyük bacı, analıq, özündən böyük istənilən qadın” mə
nasında işlədilir4.
AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakt, 2012
' Л.Т.Махмутова. Некоторые материалы по лексике мишарского диалекта татарского
языка./ Исследования по исторической диалектологии татарского языка.с 139-168.
2
Y enə orada, s. 143
3 Б а к и н о в а Г .Л екси ка д и ал екто в ки рги зского язы ка в ареальном освещ ени и,
Ф р у н зе, И л и м , 1990.С.32
4Г и л ь м а н о в а
С.Г.
Т ерм и н ы родства в север о -зап ад н о м ар еал е б аш ки рского
язы к а,//И ссл ед о ван и я и м атериалы по баш ки рской ди алектологи и . - У фа: изд-
и е Б Ф А Н С С С Р , 1982, s.52__________________________________________________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 315
Dostları ilə paylaş: |