E ln a rəJ fa d irjım Əliyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt lekslkası
Vedrə: X.bizrə (başqırd); bid(e)re{tatar); bedre (qazax)
pətrə (Qb.Sibir tatar)
2. çelek (balkar, sm. Altay, qırğız dilinin cənub
və keçid şivələri);çz/əA: (tatar); çilə (xristian tatar)
3. çaka (qırğız ədəbi dili və şimal şivələri)
4. kazan (tatar)
Fincan-çaşka: tabak (noqay), ayak/tustak/ təqəs/ sönkə/
kübətə (başqırd)
Çaynik:
səynük/səyqön/səykomğan/səyğomğan/komğan
(başqırd)
D ə sm a l: arçuul (şm.Altay), yezlek/ bet/ çavluk (tatar), hölqö/
sölqö (başqırd), bistər/böyster/ tastımal (xristian tat.
- ədəbi dildə; sölqe).
Şimali Altay dialektində işlənən arçuul “dəsmal”
sözü ola bilər ki, ar “təmizləmək” kökündən düzəl
mişdir; ar+çu.
Yaylıq: yaulık (tatar), yaulık (başqırd), kukra/ küşəqə (xris
tian tat.)
Yorğan (odeyal); 1. adiyala(şm.altay), odeyal (tatar ədəbi
dili); 2. yorkan/ yuvırkan (noqay), yurqan (tatar),
juurkan(qırğız dilinin şimal dial.); 3. küpi (qazax),
körpe/qörpe (qırğız dilinin cənub dial.);
4. yabu
(tatar). Bunlardan yabu leksemi daha qədim işlənmə
tarixinə malikdir. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da bu
söz yapuq şəklində qeydə alınmışdır1. Başqırd dili
dialektlərində “örtük” mənasında jəymə/yəymə ter
mini işlədilir. Qazax dili dialektlərində “baş örtüyü,
yaylığı” mənasında işlədilən baylayış sözü maraq
doğurur. Bu leksem bağlamaq felindən yaranmışdır.
1 Bax: Ələkbərova E.Dilimizin ulu səsi - Dədə Qorqud abidəsi.Bakı, 2007,s,12I-122.
Q ıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səh ifə 320
Düymə;1. tüyme(cn. qırğız), tüymə(balkar), töymə (başqırd);
2. topçı (şm.Altay), topçu (şm. qırğız); 3. tana “köy
nək üçün ağ düymə”(qazax); 4. elmə, hizəp, bufka,
bıyıfka (başqırd).
Köynək: külmək (qırğız; ədəbi dildə; küldək), çamça (şm.Al
tay)
Səbət; çeten (balkar)/ karzinke (noqay)
Güzgü: Küzlek/ közqe (tatar)/ piyala (noqay)
Nimçə: təlikə (tarelka)'xtpşck (noqay), şükır (qazax),
koştabak (başqırd)
4. Zoonim lər
Ayğır/qulun “6 ауа qədə at balası”: ayqır/ kal un/ kunan
(şm.Altay),
kolkay/imçəqastay/yaş(t.atar),
ayğır/
donon “4 yaşa qədər”/ kunan (noqay), kulun “ 1 yaşa
qədər” (qazax), kolkay (başqırd)
in ə k : iynek/inek (şimali Altay), hiyir/ sıyır (başqırd), donojin
^ (noqay).
Qurbağa: maka (balkar), baka/tarbağay/təlməryen/ təlbəryen/
təlbe/ dəlbe/ ərmənde (başqırd).
Pişik: besəy/nesəy(qırğız), kizek(şm.Altay), mışık(qazax),
besəkəy (başqırd), maçı (xristian tatarları)
Ayı:
ayuu (şm.altay), ayu (tatar), ayuv (noqay), ayık! ayuv/
ayuu (qırğız)
Qaz:
qas (şm.altay), kaz (noqay), kakay/ ğaz (başqırd),
kələkəy/ bəkmə “başqırd” (başqırd)
Ördək: bappuş (balkar), örək/ öyrək (qırğız),uyrek (noqay),
öyrək/ ürdək/ ürzək/ ürzək bapka/ supkay (başqırd).
Keçi:
ulak (noqay), kəzəkəy (başqırd).
Yarasa: darqanat/ (şm.Altay),yarğanat (başqırd), yarkam t/
öqö (tatar), jarkanat (qazax)
AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikotogiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012
Q ıp ça q qrupu tü rk dillərinin leksikası, sə h ifə 321
Buğa: buka (sm.altay)/ kuğır/ üqez (tatar), oquz (noqay).
Q uzu: inəç/ kuzı (tatar), kozı (noqay)/ bərəkəy (b a ş q ırd ),
bəki (xristian tatar)
Sərçə: öyturğay/ kara turğay/ kara səpsek/ öysıpsık/ s ə p s e k
/sıpsık/çıpçık (başqırd), çıpçık (tatar).
5.Fitotıimlər
Kartof: alma1 kartau/ kartuk/ kartup (tatar), b ü re n k e /
bürənke/ pürenke (başqırd).
Zəncirotu: bağayak/ ayımbak/ akpaş (başqırd)
Gicirtkən: m ursa (balkar), çıtkan/ kıçıtkan (xristian tatar)
Bağayarpağı: baka yaprağı/yarı yaprak/baka üləne/nağış
üləne(başqırd), baka üləne/baka yafrağı (tatar)
Yemişan: etətek/ enəlek/ enəde/enətel/ enətlek/ kamırlık/
kamıryemeş (başqırd)
M oruğ: əbsəy/əbersə/əpsə yeləq/(başqırd), astığan(qərbi sibir
tatarları)
Çobanyastığı:ş3nqətətəy, aktətəy üləne(başqırd), ak tətəy
(tatar)
Kök:
sabzi (özbək), səbiz (qazax), səptək/səbes/sərdək
(qərbi sibir tatarları).
Yemiş: şərğaym/ şərğıyın/ kavın (qərbi sibir tatarları), kayın
(qazax), kovun (özbək).
Xiyar: kayın (qərbi sibir tatarları; kıyar-ədəbi dil)
Qıpçaq qrupu dialektlərinin qısa təhlilindən də görün
düyü kimi, bu dialektlər rəngarəngliyi, zənginliyi, qədim türk
etnik birliyinin izlərini qoruması ilə xüsusi seçilir. Bizim ötə
ri nəzər saldığımız məsələlər əslində geniş tədqiqatın obyekti
olmalıdır.
E lnara N adir q ızı Ə liyeva. Qıpçaq qrupu türk dillərinin dialekt le k sik a sı
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 322
Ə DƏBİYYAT SİY A H ISI
a) Azərbaycan və digər türk dillərində:
1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı,
2. Azərbaycan dialektoloji lüğəti.I c.,A-L, Ankara, 1999.
3. Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı,Maarif, 1979
4. Em irova A.M., Qaniyeva E.S., Seydametova N.S. Krım-
tatar tili tilşmaslık terminlerinin luqatı. Simferepol:
Sonat, 2001.
5. Ələkbərova E. Dilimizin ulu səsi - Dədə Qorqud abidəsi.
Bakı, “N urlan”, 2007.
6. Əzizov E. Söz xəzinəsi.Bakı: Maarif, 1995
7. Qurbanov A. Ümumi diçilik. II c. Bakı: Maarif, 1993
8. Ormonbekova A. Kırqız tilinin toquz-toro qovoru. AKD,
Bişkek, 1998.
9. Tatar teleninq dialektoloqik süzleqe. Kazan, 1969.
10. Tumaşeva D.Q. Könbatış seber tatarları tele. Qrammatik
oçerk həm süzlek.
11. Zeynalov F.Türkologiyanın əsasları. Bakı: Maarif, 1981.
b) rus dilində:
12. Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкар
ского языка (Опыт сравнительно-исторического изу
чения). Черкесск, 1963
13. Аппаев А.М. Диалектная основа карачаево-балкар
ского литературного языка. Сб.ст.,1986
14. Бакинова Г. Лексика диалектов киргизского языка в
ареальном освещении.Фрунзе, Илим, 1990.
15. Баскаков Н.А. Алтайский язык. Москва, 1958
16. Баскаков Н.А. Ногайский язык и его диалекты. Грам
матика, тексты и словарь. Москва - Ленинград, Изд.
АН, 1940,271 с.
AMEA İ.Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,III c.,Bakı, 2012
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 323
Dostları ilə paylaş: |