Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

“qısqanma”,  ökni.y  “peşmanlıq”, jubanış  “təsəlli”  və  s.1;  q ır­
ğız:  saqınıç  “həsrət”,  ayanıç  “mərhəmət”,  bul qanıq  “həd d in ­
dən artıq çirkin” və s.
X IX .  -çak//-çək.  Noqay  dilində  feldən  ad  düzəldən  bu 
şəkilçinin  qədim  türk  dilində  nümunələri,  demək  olar ki,  çox 
azdır.  Qədim  qıpçaqca:  emqçek  “tənbəl”;  cığatayca:  avunqu/c  “təsəlli,  yardım,  ovuntu” , 
bürünçek  “ortü,  yaşmaq”,  em çek  “məmə,  əmzik”,  silkinçek 
“tilsim,  cadu”2.  M üasir  qıpçaq  qrupu  türk  dillərindən  qazax, 
qırğız  dillərində  bu  şəkilçi  o  qədər  də  işlək  deyildir.  Lakin 
qazax  dilində  -ç>ş  yerdəyişməsi  nəticəsində  bu  şəkilçinin 
'Şak/V-şek variantları m eydana çıxmışdır.
M üasir  qırğız  dilində  dodaq  ahənginə  uyğun  olaraq  bu 
şəkilçi  4  variantda real\aşır.-çak/-çek/-çok/-çök.  Müasir qırğız 
dilində  bəzi  nümunələrdə  şəkilçinin  saiti  vurğu  qəbul  etdiyi 
üçün 
uzanma 
hadisəsi 
baş 
verir: 
qazax.erin-
şe k -qırgız.erinceek.  Məs.:qazax.  em şek  “məmə,  əmcək”, 
erin çek  “tənbəl”,  ауащ ак  “çəkingən”,  kızqa nşak  “qısqanc” 
və  s.;  qırğız.  m aktançaa£  “öyüngən”,  xxmtçaak  “unutqan”, 
uruşçaok  “davakar”,  casançaak  “bəzəkli,  bəzək  sevən”, 
soqonçok “topuq, pəncə” və s.
M üasir  noqay  dilində  bu  şəkilçi  -şıkJ-şık,-şakJ-şek 
variantlarında  işlənir.  Məs.:  kabarşık  “qabarcıq”,  zv'mşek 
“ərincək”,  oyınyd  “oyuncaq”,  кар şık  “kisəcik”,  kolqapşı^ 
“qolçak”  və  s.3  Qaraqalpaq  dilində  şəkilçi  -şa//-şek  variant­
larında  işlənir.  Məs.:  ilmeşek  “qarmaq”,  cutkunş-a^  “adəmin 
alması”, kelinş^Ä: “gəlinin əzizləmə forması, gəlinciyəzim” .
Q ətibə  M ahm udova. Q ıpçaq  qrupu  türk  dillərin də  m o rfoloji y o lla
söz ya ra d ıcılığ ı
1  Ö n er M u stafa.  B u g ü n k ü   K ıpçak T ü rk çesi.  A nkara,  1998.  s.  85.
2  Y en ə  o ra d a,  s.  86.
3 Грамматика Ногайского  языка.  Черкесск-1973, s.119._______
Qıpçaq qrupu türk dillərinin  leksikası. səhifə 370
X.  -maa//m əq//-m ak//-m ək.Qədim türk dili  dönəmindən 
görünən bu  şəkilçi  çox  məhsuldar olub  geniş  işlənmə dairəsi­
nə  malik  olmuşdur.  Qədim  türkçə:  ukтак  “ağıl” ,  tüzülmək 
“sükunət”,  XnXrnak “sap”,  ağırlamak,  amraтак “sevmək”, toq- 
mak “doğmaq” ,  ögтек “öymək” və  s.  Bu  şəkilçi  sonrakı  türk 
ədəbi  ləhcələrində  işlənmiş,  hərəkətin  adını,  bəzi  hallarda isə 
əşya  adları  düzəltməyə  xidmət  etmişdir.  Cığatayca:  ay так 
“söyləmək”,  kazтак “qazmaq”,  dстек  “demək”,  kör/wekleri 
“görmələri”  və  s.;  Qədim qıpçaqca:  yar так “gümüş pul” ,  ye- 
mek,  almaq,  gəlmək və s.1
Müasir  qazax  və  qırğız  dillərində  bu  şəkilçi  özünün 
hərəkət  adları  yaratmaq  funksiyasını  tamamilə  -v  şəkilçisinə 
vermişdir.  Müasir qazax  və qırğız dillərində  bu  şəkilçi  çox  az 
miqdarda  məsdər  tərkiblərində  və  düzəltmə  isimlərin 
içərisində  qalmışdır.  Müasir qırğız  dilində  onun  -mak/-məkJ- 
mok/-mök variantları  mövcuddur.  Qazax  dilində  bəzən  bu  şə­
kilçi  samit  ahənginə  tabe  olur.  Saitlə  və  /,  r,  v,  у   samitləri  ilə 
bitən  kök  və  ya  əsaslara  artılarkən  -mak/-mek-  cingiltili 
samitlərdən sonra -bak/-bek-,  kar samitlərdən sonra  isə  -pakJ- 
p e k  şəklində  işlənir.  Bu  hal  qırğız  dili  üçün  xarakterik  deyil. 
Qazax:  il тек  “ilmək”,  oymak  “oymaq”,  şakp a k   “çaxmaq”, 
pisрек  “kımız  qarışdırılan  qab”,  sır так  “yun  jaket”,  ospa k 
“kinayəli  danışm a” və s.;  qırğız:  iy mək “küpə”, çak так “çax­
m aq”,  Wmek  “çəngəl”,  oy m ok  “üskük”, 
kez тек  “sıra, 
növbə” , cedirmək “aşık oyunu” və s.
M üasir  noqay  dilində  bu  şəkilçi  -mak/-mek,-bak/-bek,- 
pak/-pek  variantlarında  işlənir.  Noqay  dilində  qeyri-məhsul- 
dar morfoloji  göstərici  kimi  təzahür edən  bu  şəkilçi  fellərdən
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyast məsələləri,  III c.,  Bakı, 2012
1 Öner Mustafa.  Bugiinkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.78.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 371

---

isimlər yaratmağa  xidmət  edir.  Məs.:  oy так “oymaq”,  il тек 
“ilmək”,  artp ak “yol  çantası”  və  s.1 Bu  şəkilçi  qaraqalpaq  di­
lində  -так, -тек, -bak, -bek, -рак, -рек  variantlarında  işlənir. 
Məsələn,aytpak “demək”, jum bak “yummaq”,  ilmek “ilmək”, 
və s.3
 1
 2 3
XI.  -qak//-qek//-kak//kek.  Feldən  adlar düzəldən  bu  şə­
kilçi  qədim  qıpçaqcada  (bezgek “aşağı  hərarət”,  ısırgaA: “kü­
pə”,  kaçkak  “qaçaq”  və  s.),  cığataycada  (aygak  “danışqan”, 
batkak “bataqlıq” və s.) müşahidə olunur.  Müasir qıpçaq qru­
pu  türk  dillərində  də  işlənən  bu  şəkilçi  m üxtəlif variantlarda 
çıxış  edir.  Müasir  qazax  dilində  -gak,-gek,-kak,-kek-,  qırğız 
dilində  isə  dodaq  ahənginə  uyğun  olaraq  -gok/-gök  /-gäkJ- 
gek, -kok/-kök/-kak/-kek  variantlarında  işlənir:  qazaxnabısAaA: 
“yapışqan”,  tonqak  “soyuğa  dayanaqsız”,  onqak  “solğun”, 
mayıs как  “yumşaq”,  mıskak  “döyüşkən”  və  s.;  qırğız:  canç- 
kak “sancı”,  il gek “çəngəl”,  bas как  “çuxur”,  or кок “qarınqu­
lu”,  tayqak “  sürüşkən” və s.  Müasir noqay dilində  bu  şəkilçi 
-qak/-qek,-kak/-kek variantlarında işlənir.Qeyri-məhsuldar şə­
kilçi  sayılır.  Məs.:  il gek  “ilgək”,  as как  “asılqan”,  pis kek 
“yağdüzəldən  aparat və  yaxud  nehrə”,  katкак “ilk  soyuqların 
düşməsi”  və  s.  Müasir  altay  dilində  bu  şəkilçi  -к,-как,-kek 
variantlarında rast gəlinir.  Məs.:  toskek “sınıq” və s.  Qaraqal­
paq  dilində  sözü  gedən  morfoloji  göstərici  -как/ -kek,  -ğakJ- 
qek variantlarında təzahür edir.  Məs.:  esgek “avar, kürek”.
XII.  -tı,-ti,-tu,-tü//-dı,-di,-du,-dü-.Bu  şəkilçi  qədim  türk 
ləhcələrində  bir  neçə  nümunədə  görünməkdədir.  Qıpçaqca: 
karaWw “qaraltı”,  övdü “öymək”,  yuymWw “çirkli su”.
Qəlibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində morfoloji yolla
söz yaradıcılığı
 
____________________
1 Грамматика Ногайского  языка.  Черкесск-1973, s.l 19.
2 Баскаков.Н.А. Каракалпакский язык. Часть  11, Москва-1952.с.391.
3 Грамматика Ногайского  языка. Черкесск-1973, s.l 19,_____
Q ıpçaq qrupu tü rk dillərinin  leksikası.  səh ifə 372
M.Öner  bu  şəkilçinin  qədim  dövrlərə  nisbətən  bu  gün 
qıpçaq  qrupuna  daxil  olan  dillərdə  daha  çox  təsadüf olundu­
ğunu  yazır.  1 Bu  şəkilçi  müasir  qazax  dilində  -dı//-di  şəklin­
də,  qırğız  dilində  isə  -dı/-di/-du/-dü-  variantlarında  işlənir. 
Qazax:  juvınc/ı  “it  yalı”,  sıpırım/ı  “süpürüntü”,  sarkınt/z  “ye­
mək  qalığı”,  asıranJz  “övladlıq”,  şayınc/z  “bulaşıq  suyu’ ,  ku- 
randı  “toplam ”  və  s.;  qırğız:  car/z  “yarısı”(car-yarmaq),  uran- 
dı  “xaraba”,  çıqındı  “satılıq  heyvan”,  k irin i/  “yad  bir  ailəyə 
qatılan kişi”,  çabm dı  “çayır”,  asıran dı “övladlıq” və s.  Müasir 
altay  dilində  bu  morfoloji  göstərici  -tı//-ti  variantlarında  işlə­
nir.  Məsələn,  sural/z “üzürxahlıq” və s.
X III.  -qın,-qin//-kın,-kin.Qədim  türk  dili  dönəmindən 
düzəltmə sözlərin tərkibində görünməkdədir.  Qədim türk dili: 
satqın,  tırgin  “topluluq”  və  s.;  qədim  qıpçaqca:  sepkün  “yağ­
mur”,  soluAm  “nəfəs  alan”,  ta şkın  “daşqın”,  yar kin  “parlaq­
lıq”  və  s.  cığatayca:  az qun  “yolunu  itirmiş,  azmış”,  yutqun 
“burulğan,  girdab”  və  s.2  Şəkilçi  müasir  qazax  dilində  -qın, 
-qin//-kın,-kin,  müasir  qırğız  dilində  isə  -qın, -qin//-kın, -kin// 
-кип,-kün  kimi  işlənir.  Məs.:  qazax:  kaşkın  “qaçqın”,  şapkin 
“müdafiə  döyüşü”,  jo y kin  “təhlükəli”,  köşkin  “xəyalat”,  kır- 
qın “qırğın” və s. qırğız: türkün “m üxtəlif’, ke\qin “mühacir”, 
kıtkin  “qırxım”  (qoyun  qırxımı),  tüşkün  “qamçının  ucu”, 
çalqın “qanad”, sürAızm “sürgün”, ta şkın “daşqın” və s.
Müasir noqay dilində qeyri-məhsuldar olan bu şəkilçiyə 
-kın/-kin,-qın/-qin,-ın/-in- 
variantlarında 
rastlanır: 
щкт
“iskra”,  ka şkın  “qaçqın”,  kıvqın  “qırğın”,  tas kin  “daşqın”  və
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası m ə sə lə lə ıfjn c 11_Bakh_2012__
1  Ö ner  M ustafa.  B ugünkü  K ıpçak TUrkçesi.  A nkara,  1998.  səh.88.
2  Y enə orada,  s . l 89.
3  Г р ам м ати ка Н о гай ск о го   языка.  Ч ер к есск -1973,  s. 120._________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin  leksikası.  səhifə 373

---