Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

paydasız “faydasız”, talaprzz “məqsədsiz” və s.  Müasir noqay 
dilində  aktiv  şəkildə  işlənən  şəkilçi  -sız/siz  variantlarında 
reallaşır  və  isimlərdən  sifət  yaratmağa  xidmət  edir.  M əs.: 
uyatsız  “utanmaz”,  uy sız  “evsiz”,  suvszz  “susuz”,  atsız  “ad­
sız”  və  s .1,  betvzz  “sifətsiz”,  kılıksız  “xaraktersiz”*
 2.  M üasir 
qaraqalpaq  dilində də  bu  şəkilçi  işlək və məhsuldar morfoloji 
göstəricilərdən  sayılır.  Məs.:  panaszz  “müdafiəsiz”,  paydaszz 
“faydasız”,  uruksatszz  “icazəsiz”,  atsız  “adsız”,  atasız  “ata­
sız”, tu v n lık m  “düzgün olmayan, doğru danışmayan” və s.3
VI.  -tas// tes,  daş-//deş-.  Olduqca  işlək  olan  bu  şəkilçi­
lərin  əsas  funksiyası  ortaqlıq,  mənsubiyyət  və  bağlılıq  ifadə 
etməkdir.  H.Mirzəzadə  qeyd  edir  ki,  bu  şəkilçi  türk  sistemli 
dillərin  hamısında  vardır4.Hələ  XX  əsrin  sonlarında  K.Q.Za- 
leman  yazırdı:  “döş-  şəkilçisi  -da+eş hissələrindən  ibarətdir, 
“da” ismin yerlik halı,“ey” isə yoldaş, ortaq deməkdir”.5 A.N. 
Kononov  göstərir ki,  bu  şəkilçi  türk  dilində  söz  kökünün  son 
samitindən asılıdır.  Cingiltili samitlərdən sonra “daş ”, kar sa­
mitlərdən  sonra  “ta ş”  kimi  yazılır.  H.Mirzəzadə  bildirir  ki, 
bu  şəkilçinin  müasir  dilimizdə  mövcud  olan“dzy”  variantı 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”un  dilində  də  təsadüf edilir.  Məs.:  iki 
qardaş bir-birinə sağdiş oldular.  “Bu affiksin əsas funksiyası 
birgəlik  ifadə  etməkdir.  Bu  affiksin  birinci  tərəfi  yerlik  halın 
-ta//-tə affıksidir,  ikinci komponent toplu çoxluğun qədim  af- 
fıksinin təzahürüdür” 6.
Q ətib ə M ahm udova.Q ıpçaq  qrupu türk dillərində  m orfolojiyolla
____________________________________________
söz yaradıcılığı
________________________________________________________________
Б аскако в.Н .А . Н о гай ск и й   я з ы к .,  М о с к в а-1940.s.57
2  Г р ам м ати ка Н огай ского  язы ка.  Ч ер к есск -1973,  s. 120.
3  Б аскаков.Н .А .  К ар акал п акски й   язык.  Ч асть  11,  М о с к в а-1952.s  196.
4 Mirzəzadə Н.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı,  1980,s.57
5  Y enə orada,  s.  58.
6 M əm m ədov  İ.T.  “ D üzəltm ə adların  sem antik x üsusiyyətləri” .  A zərbaycan  d i­
lində ad ların  m orfologiyası.  B akı-1984.  səh,  130  _________________________ __
Q ıpçaq qru pu  tü rk dillərinin  leksikası.  səh ifə 352
Bu şəkilçi qədim qıpçaq dilində də işlənmişdir.Məs: ka- 
rın daş, yol daş,  kadaş “kardeş”,  tm vkd eş “süd qardaşı”, teng- 
deş “eyni”, yer deş “yerli” və s.1.  Bu morfoloji göstərici oğuz 
qrupu  türk  dillərinə  nisbətən  müasir  qıpçaq  qrupu  türk  dillə­
rində, xüsusilə qazax və qırğız dillərində daha aktivdir.  Müa­
sir qazax  dilində  -laş/-teş, -daş/-deş  şəklində,  bəzən  də  samit 
ahənginə  uyğun  olaraq  -las/-les  kimi  görünür.  Müasir  qırğız 
dilində  isə  dodaq  ahənginə  uyğun  olaraq  -doş/-döş;-toş/-töş; 
-liş/-löş  şəkillərində  işlənir.  Qazax:  avıldaş  “yerli”,  at taş 
“adaş”,  tilevfeş  “eyni  diləkdə  olanlar”,  kadir/er “dost”,  pikir- 
les “eyni  fikirdə olanlar”, kdsildes “məsləkdaş”, otandas “və­
təndaş”, jıldas “yaşıt”  və  s.;  qırğız:  cerdeş “həmşəhərli”,  ant- 
daş “and qardaşı”,  colufoy “yoldaş”,  zaman daş “kiminsə müa­
siri  olmaq”,  klassüzy  “sinif yoldaşı”,  ön döş  “eyni  rəngli”,  sa- 
naalaş “eyni fikirli”və s.
Müasir  noqay  dilində  də  işlək  olan  bu  şəkilçi  -das,-des 
variantlarında  işlənir.  Məsələn,  avuldas  “həmkəndli”,  karın- 
das  “qardaş-bacı”,  yoldaş “yoldaş”.2Müasir qaraqalpaq dilin­
də  bu  morfoloji  göstərici  -das,  -des  variantlarında  reallaşır. 
Məs.:  djoldav  “yoldaş”,  karında.v  “qardaş”,  kurdas  “həmya­
şıd” və s.  Müasir altay dilində şəkilçinin -daş//-deş variantları 
işlənir.  Məsələn:  Ayıl daş “qonşu”. Ayıl “ev” deməkdir.
VII.  -kı//-ki//-ku//-kü-.  S.Cəfərov  bu  şəkilçi  vasitəsilə 
zaman  mənalı  sifətlər  əmələ  gətirildiyini  yazır.  Məsələn:  ax- 
şam&ı,  dünənki,  bugünkü  və  s.3  -kı  şəkilçisində mənsubiyyət 
məzmunu -lı  şəkilçisinə nisbətən daha güclüdür.  Bu morfem- 
lə  yaranan  sözlərdə  həm  obyekt,  həm  də  subyekt  məzmunu
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,
 / / /  
a, Bakı, 2012
1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.48
2 Грамматика Ногайского  языка.  Черкесск-1973, s.l 17
3
 Cəfərov.  S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı-1982. s.  176.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası.  səhifə 353

---

mövcuddur.  M.Öner bu şəkilçinin tarix boyu o qədər də m əh­
suldar olmadığım  söyləyir1.  Bununla belə qədim  türkçədə -kı, 
-ki variantlarında,  məsələn,  tün/d,  yazıdakı,  aşnukı;  qədim   cı- 
ğataycada  isə  -gı/-ki/-kı  variantlarında  göründüyünü  görürük. 
Məs.:  içreki,  taşkı,  evvelgı,  bumağı  və  s.  Bu  şəkilçi  müasir 
qazax  dilində:  -gı/-gi,-kı/-ki\  müasir  qırğız  dilində  -gı/-gi,-kı/ 
-ki / -gıı/-gü/-ku/-kü  variantlarında reallaşır.  Q azax:  işki  “için­
dəki” ,  song/  “sonuncu”,  törgi  “baş  küncdəki”,  artkı  “arxada­
kı”, türk/ “dibdəki”, jogarg/ “yuxarıdakı” və  s.;  qırğız:  bayırkı 
“əvvəlki”,  çet ki  “ucdakı”,  ba şkı  “başdakı”,  keçki  “axşam kı”, 
şaardag/  “şəhərdəki” və s.  Müasir noqay dilində b\x,-kı/-ki, -qı/ 
-qi  şəklində  məhsuldar  şəkilçi  kimi  işlənir.  Məs.:  Şal^ı  “dər­
yaz”  (şal-bişmək),  taslamkz  “tullantı”,  sıbırtkz  “qamçı”,  pışkz 
“mişar”  (pış-kəsmək),  şertkz  “üzgəc”(btora düşm ək,  qarmağa 
gəlmək),  aşıtkı  “qəlyanaltı”1
 2.  Müasir  qaraqalpaq  dilində  bu 
formal  əlamət  -kı/-ki,-qı/-qi  variantlarında  işlənir  və  məhsul­
dar  şəkilçi  sayılır.  Məs.:  tıskz  “xarici”,  djazqı  “yaylıq”,  bir 
kyunq/  “bir  günkü”,  kis kı  “qışlıq”,  astkz  “aşağıdakı”  və  s.3 
Altay  dilində  bu  şəkilçi  -kı//-ki//-qı//-qi  variantlarında işlənir. 
Məs.:  kışkz “qışdakı” və s.
V III. 
-cıl/Acil.  “Müasir dilimizdə (.Azərbaycan dilində -  
M.Q)  az  da  olsa,  işlək  olan  bu  şəkilçi  XIX  əsr  Azərbaycan 
ədəbi  dilində,  demək  olar  ki,  yox  dərəcəsindədir.  “Əkinçi” 
qəzetində “orta əsr” mənasında ortancıl  zaman tərkibinə rast 
gəlinir”4.  Bu  şəkilçi  Azərbaycan  dilində  olduğu  kimi  Türkiyə., 
türkçəsində də o qədər işlək deyil.  Lakin müasir qıpçaq qrupu
Q ətibə  M ahm udova.Q ıpçaq  qrupu  türk  dillərində  m orfolojiyolla
_____________________________________________
söz yaradıcılığı
_________________________________________________________________
1 Öner Mustafa.  Bugünkü  Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  s.43
2  Yenə orada  s.43
3
  Баскаков.Н.А.  Каракалпакский язык.  Часть 
11,  M ocK B a-1952.sl96
4  A z ərb ay can   ədəbi  dili tarixi.  Ш   cild,  (X IX ),  B akı,  Ş ərq -Q ərb , 
2007.S.121.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası.  səhifə 354
türk  dillərində  bu  morfoloji  göstərici  daha  işləkdir.  Müasir 
qazax  dilində  bu  şəkilçinin  -çıl/-çil variantı,  müasir qırğız  di­
lində isə dodaq ahənginə uyğun  olaraq  -çıl/-çil/-çul/-çül/-şıl/- 
şil variantları  var.  Q azax:  uykışıl “yuxucul,  yuxu sevən”, şay- 
şıl  “çay  düşgünü”,  özinişil  “eqoist”,  oyşıl  “ağıllı”,  savıkyz/ 
“dəcəl” və  s.;  qırğız:konokqz/ “qonaqpərvər”,  kir çil “çox  kir­
li”,  oy çul  “ narahat”  və  s.  Qazax  və  qırğız  dillərində  -çılf-çil 
şəkilçisinin yanında onunla eyni funksiyam  daşıyan  -çan/-çen 
morfoloji  göstəricisi  də  işlənir.  Qazax  dili  üçün  -ç>ş  əvəz­
lənməsinin  səciyyəvi  olması  bu  dildə  həmin  şəkilçinin  -şan/ 
-şeh  variantının  mövcudluğunu  da  labüd  edir.  Qırğız  dilində 
isə bu  şəkilçinin  -çon/-çön  variantları  da  aktiv  mövqeyə  m a­
likdir.  Qazax:  aşuyaü  “hirsli”,  kiryeü  “tez  kirlənən”,  terşeh 
“çox tərləyən” ,  boy şah “uzun boylu”, paltoyaü “paltolu” və s. 
Qırğız:  at çan  “atlı,  süvari”,  ışikçan  “ateşi  yüksək”,  nayza çan 
“döyüşkən”  və  s.  Müasir noqay  dilində  isə  bu  şəkilçinin  va­
riantları  belədir:  -şıl/-şil.  Məsələn,  oy şıl  “fıkircil”,  konakyz/ 
“qonaqcıl”,  areketşil “əməkcil” və s.  M üasir qaraqalpaq  dilin­
də  bu  m orfoloji  göstərici  -şılf-şil-  variantlarında  reallaşır. 
Məsələn,  akyz/  “ağa  bənzər”,  kyokşil “göyümtül”,  sarı şıl “sa­
rımtıl”, djıldam şd və s.
IX. 
-ça//-çe.  İsimlərdən  kiçiklik  mənası  verən  substan- 
tiv isimlər əm ələ gətirən leksik  şəkilçidir.  Əksər türk  dillərin­
də  bu  şəkilçiyə  rast  gəlinir.  M.Öner  bu  şəkilçinin  kiçiltmə 
mənalı  isim lər  yaratdığını  deyil,  -lık/-lik  şəkilçisi  ilə  eyni 
funksiya  daşıdığını  göstərir.  Zənnimizcə,  alimin  bu  fikirləri 
yanlışdır.  Tədqiqatım ız  zamanı  belə  nəticəyə  gəlmişik  ki,  bu 
şəkilçi  qırğız,  qazax  dillərində  iki  semantik  məna  ifadə  edən 
isimlər  y arad ırıl)  həm  -lık/-lik  şəkilçisi  ilə  eyni  funksiyanı 
daşıyır;  2)  həm  də kiçiltmə mənası verir.  Məs.:  qazax:  balıkyö
AM EA  Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası.  səhifə 355

---