Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

Q ətibə  M ahmudova.Qıpçaq  qrupu  türk  dillərində  m orfoloji yo lla
_____________________
söz yaradıcılığı
 
__________
“balıqçıq”,  kitapşa  “proşur”,  yekeşe  “təklik”,  sarıda  “s a n c a ”, 
sandıkya “sandıqca”, ökizşe  “dana” və s.  Qırğız: kudaça  “ q u ­
da”,  belesçe “dağın döşü”, klpça “incə, nəfis” və s.
M.Önərin  fikrincə,  qədim  türk  dilində  əvvəlcə  -ça k  şə­
kilçisi  olmuş,  sonra  isə  ondan  -ça  şəkilçisi  yaranmışdır.  Q ə ­
dim cığatay dilində:  bekçek “kiçik bəy”,  çukurçak “kiçik  çu ­
xur”,  ahnçak “atın alın bəzəyi”, yan çak “atm yanlarına b a ğ la ­
nan  zireh”;  qədim  qıpçaqca:  kaburçak “sandıq  qutu”,  sap çak 
“mis  qulplu vedrə”,  kökçek “gözəl”,  issiçek  “isti”  və  s.  A lim  
daha  irəli  gedərək hətta  -çak şəkilçisi  ilə  -lık şəkilçisinin  qo ­
hum olduğunu qeyd edir.  Lakin o,  fikrinin dəqiqliyinə h ard a­
sa özü də inanmadığından bu müddəam bir fərziyyə kimi  irəli 
sürür.  Alim belə bir sxem  göstərir:  -çak~şak~ltk.
Qıpçaq  qrupu  türk  dillərində  bu  şəkilçi  əsasən  oxşarlıq, 
bənzərlik  mənalan  ifadə  edən  isimlər  düzəltməyə  xidmət 
edir.  M.Önerin  fikrincə,  bu  şəkilçi  qıpçaq  dillərində  -lıq4  şə­
kilçisinin  funksiyasına  uyğun  bir  vəzifəni  yerinə  yetirməyə 
xidmət  edir.  Qazax:  balıkya  “balıqçıq”,  kitapya,  akya  “pu l”, 
jeke^e  “təklik”,  ögizye  “dana”,  köpye  “çoxluq”,  sandıkya 
“sandıqça”  və  s.;  qırğız:  kipça  “incə,  nəfis”,  kudaça  “quda”, 
belesçe  “təpə”  və  s.;  Müasir  noqay  dilində  bu  şəkilçi  -şa/-şe 
şəklində  işlənir  və  qeyri-məhsuldar  şəkliçi  sayılır.  Məs.:  kı- 
zılya “qızılca”,  yasıl.ya  “yasılca” və  s.*
 2 Müasir qaraqalpaq di­
lində  də  bu şəkilçi  işlənməkdədir.  Mas.-joLya  “kiçik yol”,  ak- 
şa “ağca”,  kızılpa “qızılca”,  djenilş’a  “yüngülcə”,  kıskaya  “qı­
saca” və s.
X. 
-tay.  Bu  şəkilçi  qıpçaq  qrupu  türk  dillərində  əsasən 
qohumluq və yaxud əzizləmə,  kiçiltmə  mənalı  isimlər yarat­
'ö n er Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  ssh.47.
2 Грамматика Ногайского  языка.  Черкесск-1973, s.l 18.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 356
mağa xidm ət edir.  M.Öner iddia edir ki, bu morfoloji göstəri­
ci  “at  balası”  mənasını  verən  “tay”  sözündən  yaranmışdır. 
Əlbəttə,  bunu  alimin  subyektiv  fikri1  kimi  qiymətləndirirk. 
Qazax:  aga/ay  “böyük  qardaş”,  şeşetay  “anacıq”,  kişken/ay 
“kiçiçik”,  ара/ay  “böyük  bacı”,  böpe/ay  “bəbəcik”,  tete/ay 
“xalacıq”,  eke/ay  “atacıq”  və  s.;  qırüız:  agatay  “böyük  qar­
daş”,  initay  “qardaşcıq”,  cengetay  “yengəcik”  və  s.  Qaraqal­
paq  dilində  bu  şəkilçi  müqayisə  mənası  verir  və  -day,-dey, 
-tay,  -tey variantlarında işlənir.Məs.ıbakao'öy “qurbağa kimi”, 
suvday  “su  kim i”,  kyundey  “günəş  kimi”,  kabakfay  “balqa­
baq  kimi” ,  barmaktoy  “barmaqkimi”  və  s.  Noqay  dilində  bu 
formal  əlam ət  -day//-dey,  -lay//-ley,  tay//-tey-  variantlarında 
işlənir:  tiri/ey  “diri  diri”.  Müasir  altay  dilində  isə  bu,  -dıy/ 
-diy,-tıy/-tiy variantlarındadır: töödiy “dəvə kimi” və s.
XI. 
-rak//-rek.  Bu  şəkilçi  qədim  cığatay  dilində  -rakJ 
-raq/-rek (məs.:  zrak,  köprek,  esahгак,  savugгак,  kiçigre/t və 
s.),  qıpçaqcada  -rak/-rek (məs.:  kiçirek,  ulurak,  yazuçırak və 
s.) kimi  müşahidə olunur.  Türkiyə  türkçəsində bunun əvəzinə 
“daha” sözü işlədilir.
Qazax  və qırğız dillərində samitlə bitən kök və  ya baş­
lanğıc  form aları  ilə  şəkilçi  arasında  yardımçı  bir  sait  işlənir. 
Məs.:qazax:  kögirek “daha mavi”,  alışırak “daha  uzaq”,  küş- 
tirek  “daha  güclü”,  agırak  “daha  bəyaz”, jaksırak  “daha  gö­
zəl”,  kölemdire&  “daha  həcmli”, jukaraL  “daha  incə”  və  s.;2 
qırğız:  tattuurak “daha dadlı”, cakşıraak “daha gözəl”,  suluu- 
raak “daha  gözəl”,  küçtüüröök “daha güclü”,  çofturaak “daha 
böyük”  və  s.3  Fikrimizcə,  M.Öner qazax  və  qırğız dillərindən
AMEA  Nəsimi adma Dilçilik institutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli lekslkoloşiyası məsələləri, III
 e., 
Bakı, 2012
1  Öner Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.123.
2 Öner Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.51.
3 Yenə orada.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası.  səhifə 357

---

masma xidmət etdi.  Məs.:  aşxana, dərixana (aptek); 2) rus  d i ­
lindən keçmiş sözlərə artırılaraq yeni düzəltmə sözlər y a ra td ı. 
Məs.:  pivoxana.  Qazax  dilində  -xana həm  affıks,  həm  də  s ö z  
kimi  işlənir.  Məsələn:  kitapxana,  kitap  xana1.  Qırğız  d ilin d ə  
isə  bu  şəkilçi  iki  variantda  işlənir:  -капа//-xana.  Məs.:  k ita p - 
kana, çayкапа, tookкапа, mal капа və s.
XVI.  -dar/tar:  Q araqabaq:  minnet/ar,  xabardar,  ta ra p - 
tar  “tərəfdar”,  yum it/ar  “ümidvar”,  miymandar  “qonaqpər­
vər”,  jaradar  “yaralı”,  karızdar  “borclu”;  qırğız:  karız d a r  
“borclu”, kuşfar “aşiq”, j aradlar “yaralı”.1
 2
XVII.  -pərast/paras:  Qaraqalpaq:  paras:  kencep aras 
“bürokrat”,  davkaparas  “şöhrətpərəst”,  butparas  “bütpərəst” , 
otparas “odpərəst”.
XVIII.  -keş:  Bitişdiyi  sözə  predmetlik,  hal,  vəziyyət 
məzmunu verir.  Qaraqalpaq:arbafeş “arabaçı”, paxtakeş p a m ­
bıqçı”, kirey&ef “nəqliyyatçı”. Qırğız:  araba keç “arabaçı”.
XIX.  -kar/-ker/-qer/-kor//-korok:  Qaraqalpaq:  oyuna- 
kar  “cinayətkar”,  ayıpker  “günahkar”,  isker  “işcil”,  dariq e r 
“əczaçı”,  savdager  “sövdakar”,  xızmetker  “xidmətçi”,  paxta- 
kor “pambıqçı” və s.  Məs.:jalaa£or “iftiraçı”,  çay kor, kam kor 
“qayğıkeş”.
Qırğız  dilində  -ker//-qer  variantlarında  reallaşır.  Bu  şə­
kilçi həm ərəb-fars sözlərinə, məsələn, talap&er,  aylaker “h iy ­
ləgər”,  həm  də  qırğız  sözlərinə  artırılır:  joo&  er  “əsgər,  dö ­
yüşçü”, jasaker “yaltaq”və s.
Qətibə Mahmudova. Qıpçaq qrupu türk  dillərində morfoloji yolla
söz  yaradıcılığı
‘Бейсембаева  З.Нормализация  словообразующих  аффиксов  имен 
существительных  в  современном  казахском  литературном  языке. 
АКД, Алма-Ата.  1982. с.22.
20рузбаева  Б.О.  Словообразование  в  киргизском  языке.  Фрунзе, 
1964. с. 182.
Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 360
AMEA  Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
XX.  -baz/-paz/~poz: Nəyinsə həvəskarı, vurğunu  olmaq 
mənasım verən isimlər düzəldir.  Bu şəkilçi  vasitəsilə düzələn 
sözlər  mənfi  anlamda  işlənir.  Məs:  söz baz,  qumar baz  və  s. 
Qaraqabaqdlimpaz.  kumarpaz,  cm celpaz “davakar”,  maska- 
rapaz  “zarafatcıl”,  kyulkipaz  “güləyən”,  bilimpaz  “bilikli”, 
jenimpaz “qalib”, jaqımpaz “yaltaq”.  Qırğız:  aşpaz,  oyunpoz, 
ilimpoz “elmli” və s.
H.Mirzəzadə  “b az”  sözünün  bir  şəkilçi  kimi  formalaş­
masını XIX əsrdən sonrakı dövrlərə aid edir  .
XXI.  -kor/-xor:  Qaraqalpaq:  kanxor  “qaniçən”, jalaxor 
“xəbərçi”,  teqinxor  “müftəxor”,  ısrapxor  “israfçı”,  çayxor 
“çayxor”, paraxor “rüşvətxor”, arakxor “araq düşkünü” .
XXII.  -bi/-biy/-bey:  Qıpçaq  qrupu  türk  dillərində  bu 
göstərilən  variantlarda  reallaşır.  Qaraqalpaq:  biyxahaı,  biy- 
makset  “məqsədsiz”,  bıyadeplik  “ədəbsiz”,  biydari  “dərdsiz” 
və s.; qırğız:6eyopa “qəddar”,  beyiaalay “bədbəxt ”,  beytaamş 
“naməlum” və s.
XXIII.  -na//nav.‘Qaraqabaq:  Məs.:nadurus  “nadürüst”, 
natuvrı  “nadürüst”,nakolay  “narahat”,  narazı,  namart  “na­
mərd”,  naxak  “nahaqq”.  N.A.Baskakov  bildirir  ki,  qaraqal­
paq dilində  -па//пау-  ön  şəkilçisili  düzəltmə  sözlərin  bəziləri 
komponentlərinə ayrılmır.  Məs.:  nadan, nasap, naşar və s.3
XXIV. 
-/zm.  Qırğız:  sosializm,  idealizm  və  s.  B.Oruzba- 
yeva rus dilində sözlərlə birlikdə qırğız dilinə keçən -izm,  -isi 
və  s.  morfoloji  göstəriciləri  alınma  şəkilçi  kimi  götürən  bir 
çox  dilçilər razılaşmır.  Onun  fikrincə,  bu  şəkilçilər  qırğız  di­
linin  söz  yaradıcılığında  iştirak  etmədiklərinə,  heç  bir  başqa
1  M irzəzadə  U .A zərbaycan  dilinin tarixi  qram m atikası.  B akı,  1980.S.  69.
2  Баскаков.Н .А .  К аракалп акски й   язык.  Ч асть  11,  М осква-1952.с. 190-191.
3  Y enə orada,  s.  209.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası.  səhifə 361

---