Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

Q ətibə M ah m udova.Q ıpçaq  qrupu  tü rk dillərində m orfolojiyolla 
_______________________ söz y a radıcılığı_______________________________
■
м
а ш
м
а м
а а ш
п н н м
ш
в м
н м
м
а н а м
м
ш
м
ш
и
söz  yaratmadıqlarına  görə  onlara  alınma  şəkilçi  demək  düz­
gün  deyil1.  N. A.Baskakov  isə  noqay  dilindəki  bu tip  şəkilçi­
lərdən danışarkən “beynəlxalq alınma şəkilçilər” terminini iş­
lədir və  nümunə  kimi  -ant,  -ent,  -ar,  -er,  -ist,  -izm,  -iya  və s. 
şəkilçiləri göstərir.*
 2
Qazax dilçisi Z.Beysembayeva qazax dilində alınma şə­
kilçilərin  varlığı  haqqında bu sözləri yazır:  “Müasir qazax di­
linin  lüğət  tərkibində  ərəb-fars  formandan  ilə  düzələn  sayca 
heç də  az  olmayan söz mövcuddur”3.0 , qeyri-məhsuldar isim 
düzəldən  şəkilçilər  sırasında  bu  şəkilçiləri  göstərir:  -qer:  ka- 
lam ger “yazıçı”.
B.Oruzbayeva qırğız dilindəki  alınma şəkilçiləri əsasən 
3  hissəyə4 ayırmışdır:  l)m onqol  dilindən  almanlar;  2)ərəb- 
fars dillərindən alınananlar;  3) rus dilindən alınananlar.
Bildiyimiz  kimi,  türk  dilləri  içərisində  monqol  dilinin 
təsirinə  ən  çox  məruz  qalan  dillərdən  biri  qırğız  dilidir.  Bu 
dildə monqol  dilindən  alınma sözlərə çox  rast gəlinir.  Sözlər­
lə  müqayisədə  şəkilçilər  azlıq təşkil  etsə  də,  oğuz qrupu  türk 
dillərindən  fərqli  olaraq  qıpçaq  qrupunda  monqol  dilindən 
keçmiş  şəkilçilər  çoxdur.  Qırğız  dilində monqol dilindən  ke­
çən şəkilçilərdən bəziləri bunlardır:
XXV.  -qa/Alqa.  Məsələn:  aqil qa  “qapaq”,  kanjıgu  “yə­
hərdə qayış”, kaalqa “qapı” ;
XXVI.  -çak:  киш  çak  “gəlincik”,  köör çök “süddən  ha­
zırlanan içki” ;
'О р у з б а ев а. 
Ь.О.
С л о в о о б р а зо в ан и е   в  ки рги зском   язы ке.  Ф рунзе,  1964,  с. 183
2 Баскаков.Н.А.  Ногайский  язык.Москва-1940.з.61.
Б е й сем б аева  3. 
Нормализация  словообразующих  аффиксов  имен  суще­
ств и т ел ь н ы х   в  с о вр е м ен н о м   казах ско м   л и тературн ом   язы ке.  А К Д .  А лм а- 
А та.  1982.  с.21.
40 р у з б а е в а .  Ь .О .С л о в о о б р а зо в а н и е   в  ки рги зском   язы ке.  Ф рунзе,  1964,  с. 183. 
Q ıpçaq qru pu  tiirk  dillərinin  leksikası.  səh ifə 362
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,  III c., Bakı, 2012
X X V II.  -qay//kay:  malakay  “xəz  papaq”,  ırqay  “doq- 
quzdon - kol bitkisi”,  karaqay “küknar” və  s.  Q.Ramstedtə  is­
tinad  edən  B.Oruzbayeva  bildirir  ki,  bəzən  leksik  şəkilçinin 
monqol  və  yaxud  türk  dilinə  aid  olmasını  ayırd  etmək  çox 
çətin  olur.  Bu da monqol  və  türk  dilləri  arasındakı  oxşarlığın 
həddidən artıq çox olması ilə bağlıdır.
X X V III.  -m an:  kaarman  “qəhrəman”,  bilermen  “bilik­
li”,  akılman “ağıllı” və s.
XXIX.  -ban:  Bu  şəkilçi  İran  dillərində  “qorumaq” 
mənasını  verən  sözdür:  ЪщЬап.  B.Oruzbayeva bildirir  ki,  bu 
söz heç bir qırğız sözünə artırılıb yeni söz yaratmır.
XXX.  -ma:  bu  şəkilçi  qırğız  dilində  qoşa  sözlərin  ya­
ranmasında  iştirak edir.  Məs.:betme-bet “üz-üzə”, közmö-köz 
“göz-gözə”, oozmo-ooz “sözbəsöz”.
XXXI.  -ke: enefe “ana”.
X X X II.  -köy: am alköy “zirəng”.
X X X III.  -m er üşmer “xadim”,söz mer “sözbaz”  və s.2
B.Oruzbayeva rus dilindən qırğız dilinə keçən -ov//-yev,
-ova//-yeva,  -in//-in.  şəkilçilərini  alınma  hesab  edir.  Məs.: 
Asan ovl/ Asan ovu;  Məsələn:  Abdullma.
Rus  dilindən  qırğız  dilinə  əzizləmə  və  kiçiltmə  anlayışı 
bildirən  şəkilçilər də  keçmişdir.  Bu  şəkilçilər Azərbaycan  di­
lində söz yaradıçılığında iştirak  etmir.  Lakin rus dilinin təsiri­
nə daha çox  məruz qalmış  qırğız,  yakut,  xakas dillərində isim 
düzəldən şəkilçilər  arasında bunlardan da  bəhs o\uxu\r'.-eçka// 
ka,  -enka,-çik//-ik.  Məs:  Asanca, Asançik,  Kubat//Kubatı7c.
b) fe ld ə n  a d  düzəldən şəkilçilər.
Feldən  ad  düzəldən  şəkilçilər  addan  ad  düzəldən  şəkil­
çilərə  nisbətən  daha  zəngindir.  B.Serebrennikovun  fikrincə, 
əvvəlcə feldən sifətlər yaranmışdır.  Onlar hərəkətin nəticəsini
Qıpçaq qrupu türk dillərinin  leksikası.  səhifə 363

---

ifadə etmişlər.  “Feldən yaranan qədim sifətlərin bu keyfiyyət­
ləri  onların  substantivləşməsi  üçün  böyük  imkanlar  yaradır­
dı”.1 Feldən  düzələn  adlar  substantivləşmiş  qədim  feli  sifət­
lərdən ibarətdir.
I. 
-v.  Qıpçaq  qrupu  türk  dillərində  fel  köklərindən  fel 
düzəltmək  üçün  bu  şəkilçidən  istifadə  edilir.  M.Önər  bu  şə­
kilçinin qədim türkçədə  feldən  isim düzəldən -g şəkilçisindən 
əmələ gəldiyini, bu  şəkilçinin daha sonra qıpçaq dövründə ta­
mamən düşdüyünü və ya -g>-v şəklində dəyişdiyini  göstərir.1
 2 
Bu  şəkilçi  əsasən  hərəkət  adları  yaradır.  Qazax  dilində  -v- 
şəklində  olan  bu  şəkilçi  qırğız  dilində  tamamilə  saitə  dön­
müşdür və bu hadisəsinin izi olaraq uzun tələffüz olunur. Qır­
ğız  dilində  samit  səsin  saitə  dönməsini  M.Öner  bu  şəkildə 
göstərir: baştav >baştov>baştoo.  Bu şəkilçi qırğız dilində -oo, 
-uu,  -öö  şəklində  işlənir.  Əgər  qazax  dilində  -v-  şəkilçisi  sa­
mitlə bitən  köklərə  yardımçı  -u,-ü-  saitləri  ilə  birlikdə  əlavə 
olunurdusa (məs.:  kür-ü-v,  cıyın-u-v,  kat-u-v  şəklində),  qırğız 
dilində  artıq  özü sait  səslərdən  ibarət  olan  şəkilçi  birbaşa  kö­
kə  əlavə  olunur  (məs.:  küy-üü,  süy-üü,  caz-uu  və  s.).  Qazax: 
aluv  “almaq”,  barwv  “getmək”,  könwv  “alışmaq”,  kurmettev 
“hörmət  etmək”,  aytkızwv  “  söylətmək”  və  s.:  qırüız:  Ъагии 
“getmək”,  kelwü  “getmək”,  kıynoo  “əziyyət  etmək”,  cıynoo 
“toplamaq” və s.
Bu  şəkilçi  yalnız  hərəkət  adlarının  deyil,  eyni  zamanda 
digər  mənalı  sözlərin  də  düzəldilməsində  iştirak  edir.  Məs: 
qazax:  tavav  “yaxın,  yan-yana”,  bayav  “yavaş,  sakit”,  avrwv 
“xəstəlik”,  tüzMv “doğru,  düz”, jadorv “zəif,  bihal”,  katwv  “qa­
Q ətibə M ahmudova. Qıpçaq  qrupu  türk dillərində  m orfoloji y o lla
_____________________
söz yaradıcılığı
______________________________
1 Serebrennikov. В. A ., Hacıyeva. N. Z. Türk dillərinin müqayisəli tarixi 
qram ­
matikası.  Bakı-2002. S.  134.
2 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara,  1998.  səh.71._________
Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 364
tı,  sərt”  və  s.,  qırğız:  aştoo  “heyvan  yemi”,  şayloo  “seçim”, 
caz uu  “yazı”,  tolg oo  “doğum  sancısı”,  caroo”zəif,  arıq”,  sü- 
yüü “sevmə”, küyüü “yanma” və s.  Müasir altay dilində hərə­
kət  adları  -u//-ü<-uu//-üü  morfoloji  göstəricisinin  vasitəsi  ilə 
yaranır.  Məs.:sadw  “satmaq”.  Noqay  dilində  bu  göstərici  -uv, 
-v variantlarında işlənir.Məs.:A:e/wv “gəliş”, yazuv “yazı” və s.
II.  -m -//-ım y/-im j/-um j/-üm .Qədim türk dili  dönəmin­
dən nümunələri  bol  olan  bu  şəkilçi  tarix  boyu o  qədər də  çox 
dəyişməmişdir.  Qədim  türk  dili:  kedim  “geyim”,  tugum  “do­
ğum”,  istem  “istək”  və  s.;  qədim  qıpçaqca:  atla/м  “addım”, 
cığataycada:  yazım  “tale”,  dgrim  “Ьйкм/м”  və  s.1.  Bu  şəkilçi 
müasir qazax dilində -ım,  -im  variantlarında görünür.  Bunun­
la  belə  qazax  dilində  bu  diə  xas  olan  başqa  bir  vəziyyət  də 
müşahidə  olunur.  Qazax dilində  -mı/-mi şəkilçisi  -U/-U şəkil­
çisi  ilə  birləşərək  -ımdı/-imdi(-mdı/-mdi)  şəkli  alır.  Məs.: ja- 
gımdı  “gözəl”, utımdı “faydalı” ,  una/мсЛ “gözəl,  lə tif’,  oxamdı 
“uyğun”,  şıdamdı  “səbirli”.  Müasir qırğız dilində  isə  bu şəkil­
çinin  -ım/-im/-um/-üm-  variantları  mövcuddur.  Qazax:  alım 
“qüvvət,  güc”,  tinim  “sükunət”,  tüsim  “qazanc,  gəlir”,  bölim 
“bölüm”,  kiyim  “geyim”,  bilim  “bilgi”,  toyım  “bilgi”,  tözim 
“səbr,  təhamül”,  uyım  “təşəkkül”  və  s.;  qırğız:  tüşüm  “hasi­
lat,  qazac”,sıyım  “hörmət”,  uyum  “təşkilat”,  bilim  “bilgi”, 
ıkım  “çeviklik” və  s.  Müasir noqay  dilində bu  şəkilçi  -ım/-im 
variantlarında  reallaşır.  Məs.:  kelim  “gəlir”,  kiyim  “geyim”, 
tilim  “dilim”,  yarım  “yarım”,  bilim  “bilim”  və  s.;2  Qaraqal- 
paq dilində isə -ım,-im,-m variantlarında reallaşır.  Məs.:  bilim 
“bilim”,  byolim  “bölüm”,  ölim  “ölüm”,  djem  (ye-m)  “yem”, 
dizim  “siyahı”,  terim  “dərim”,  akım “axın” və  s.  Altay dilin-
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli toksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1 ö n e r Mustafa.  Bugünkü  Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.74.
2  Грамматика 
Ногайского  языка 
Черкесск-1973, s. 116
Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası.  səhifə 365

---