Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

təhsil),  arbaşı  “arabaçı”,  savuvşz  “sağıcı”,  termenyz  “dəyir­
mançı”, elşz' “elçi”, koyşı “çoban”(qoyunçu)'.Müasir qaraqal- 
paq  dilində  bu məhsuldar  şəkilçi  -şı/-şi  variantlarında  realla­
şır.  Məsələn,  tem irji  “dəmirçi”,  balıkşı  “balıqçı”,  isyz  “işçi”, 
duzyz  “duzçu,  duz  satan”,  koyşı  “duz  satan,  duzçu”,  elyz  “el­
çi”,  bazarşı  “bazarçı,  bazarda mal  satan”  və  s.2.  Müasir  altay 
dilində  -çı/-çi  variantlarında  işlənir.  Timirçz  “dəmirçi”,  ançz 
“ovçu” və s.3
III. 
-h/-ü/-lu/-lü-.  Bütün  türk  dillərində  işlənir.  Mənşə 
etibarı  ilə  çox  qədimdir.  Bu  şəkilçi  qədim  türk  dilində  -/zg/- 
Ug;-lug/-lüg  şəklində  olmuşdur:  altun/zzg,  atlıg,  erk/zg,  kön- 
güllüg və s.4  Cığatay türkçəsi dönəmində də şəkilçi məhz qə­
dim  formasında  işlənmişdir.  Qərbi  türk  dillərində  -lıg—lu 
şəklində  dəyişmiş  və  qıpçaq  dillərində  -U/-U-  şəkli  hakim  ol­
muşdur. Lakin maraqlı faktdır ki,  bu sırada qıpçaq abidələrin­
də  -lı/Z-li  şəkilçisinin  -lıg/-lig  şəkilçisinə  nisbətən  daha  çox 
işləndiyinin  şahidi  oluruq.  Qazax  dilində  -lı/-li;  -dı/-di;-tı/-ti 
variantlarında işlənir.  Məsələn,  arlı  “utancaq”,  gük/z  “güllü”, 
paydalı  “faydalı”,  atak/z  “məşhur”,  iykemc/z'  “ağıllı”,  agaştı 
“ağaclı”,  eserli “təsirli”,  edep/z  “ədəbli”  və  s.  Qırğız  dilində 
isə:  -luu/-liiü;  -duu/-düü;  -tuu/-tüü  şəklində  işlənir.  Məsələn, 
atШ
11  “atlı”,tokoy/zzzz “meşəlik”,taşfmz “daşlı”, daamduu “ləz­
zətli ”,  küç/wzz  “güclü”,  atak/zzzz  “məşhur”,  akılc/ии  “ağıllı”, 
balikfwzz “balıqlı”, kaygı/wu “qayğılı” və s.
“Noqay  dilinin  qrammatikasf’nda  da  bu  şəkilçi  noqay 
dilinin  ən  məhsuldar  şəkilçisi  kimi  təqdim  olunur.5  Noqay
Q ətibə M ahm udova.Q tpçaq  qrupu  türk dillərində m orfolojiyolla
____________________________________________
söz yaradıcılığı
_____________________________________________________________
1  Б аскаков.Н .Л .  Н огай ский  я з ы к .,  М о ск в а-1940.s.  116.
2 Б аскаков.Н .Л .  К аракалп акски й   язык.  Ч асть  11,  М о с к в а-1952.s.  189. 
}  http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.htm
4 Ö n er M ustafa.  B ugünkü  K ıpçak Türkçesi.  A nkara,  1998.  səh .39.
5 Г р ам м ати ка Н огай ского  язы ка.  Ч еркесск-1973,  s.139.__________ ___
Qtpçcıq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 348
dilində bu şəkilçi -lıA li- şəklində reallaşır.  Məsələn, korkınış- 
lı  “qorxulu”,  kumll  “qumlı”,  tutin/z'  “tüstülü”,  tesik/z'  “deşik- 
li” ,  aşuv/z  “acıqlı”,  kayqı/z  “qayğılı”,  kuşlz  “güclü”,  tesik/z 
“deşikli” və s.
Müasir qaraqalpaq  dilində  bu  şəkilçi  -lı/-li variantların­
da işlənir.  Məs.:  kum/z “qumlu”,  ılay/z “gilli”, darya/z “çay qı­
rağı”,  tisli  “dişli”,  djyun/u  “yunlu”,  davus/w  “səsli”,  akııl/z 
“ ağıllı” və s.1 M üasir altay dilində bu morfoloji  göstərici  - lu / 
~lüu  şəklində  işlənir.  Məsələn,  kar/и  “qarlı”  və  s.2.  Türk  dil­
çisi  Mustafa  Öner  -lıAli-  şəkilçisinin  müxtəlif türk  dillərinin 
qrammatikalarına  həsr  olunmuş  əsərlərdə  sifət  düzəldən  şə­
kilçi  kimi verilməsinin əleyhinədir.  Alimin fikrincə, bu  şəkil­
çi  cümlə  daxilində  yerindən  asılı  olaraq  sifət,  zərf,  isim  dü­
zəltmə  funksiyalarını  yerinə  yetirə  b ilə r.  Bu  şəkilçi  morfem 
haqqında M.Ergin yazır:  “Bu  ek işleklik derecesi  çekim  ekle- 
rine yakın  olan  çokluq,  işlek  bir  isimden  isim  yapma  ekidir. 
Sıfat eki  diye anılır.  Ek  sahiblik  ve  ya bağlılık  ifade  edir:  ki- 
lit-li,  toz-lu,  ölüm-lü(sahiblik);Ankara-lı,  Osman-h,  köy-lü 
(bağlılıq)4.
I V -cıa/-cik/-cııq/-cüq.  İsimlərə  artırılaraq  əzizləmə,  ki­
çiltmə  mənası  əmələ  gətirən  şəkilçidir.  Məsələn:  ana  -  anacz- 
ğım,  nənə  -  nənəciyim,  sünbül  -  sünbülcüyüm5.  S.Cəfərov  bu 
şəkilçinin qohumluq bildirən isimlərdə əzizləmə mənası, əşya 
və  yer  adlarında  kiçiltmə  mənası  verən  isimlər  düzəltdiyini 
yazmışdır6.  Azərbaycan  dilində  bu  şəkilçiyə  -az,-əz  ünsürü
AM  EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri. III c„ Bakı, 2012
1 Баскаков.H.А.  Каракалпакский язык. Часть  11, Москва-1952.5.  193. 
} http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.hlm 
1 
Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi.
 Ankara,  1998. 
səh.
41
4 Muharrem Ergin. Türk dili.  İstanbul,  1997.s. 235
5 Xəlilov B.Müasir Azərbaycan diliin morfologiyası ! h.,Bakı, 2007.S. 87 
‘Cəfərov.  S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı-1982.s.  176.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 349

---

əlavə edərək yazıqlıq mənası ifadə edən -cığaz,-ciyəz,-cuğaz,- 
cüyəz  variantları  da  işlənir.  Məs.:  adamcığaz,  tifilciyəz  və  s. 
B.A.Serebrennikov  və N.Z.Hacıyeva bu  şəkilçinin  türk  dillə­
rinin  əksəriyyətində  işləndiyini  qeyd  etmişlər.  Məs.:  tuva  d i­
lində  xem  “çay”  -  xemçik  (caycık),  türkmən  dilində  körpü 
“körpü/w/c”, xakas dilində  kime “gəmi” - kimece£ və s.1
M.Öner  bu  şəkilçinin  qədim  türk  dönəmində  mövcud 
olmadığını  qeyd  emiş  və  onun  qədim  türk  dilində  -ç  və  -k 
şəklində  işləndiyini  sübuta  yetirmişdir.  Məs.:  ögüçüm,  ögük 
“anacığım, anacık”1
 2.
Qədim qıpcaqcada -çuk/çük (arslançuk,  atçuk, bebeçöÄ:, 
it çük);  Çığatayca :-çuk/çuk (tagar çuk,  yarım çuk)3.  Müasir  q ır­
ğız,  qazax  dillərində  bu  şəkilçinin  işlənmə  tezliyi  o  qədər  də 
böyük  sürətə  malik  deyil.  Bu  şəkilçi  qazax  dilində  -şik/-şık; 
qırğız dilndə  -çık/-çik,  -çukZ-çük şəklində  özünü göstərir.  Qa­
zax:  oyutışık “oyuncaq”,  tüyir.yı/c  “kürəcik”,  kölşik “gölcük”, 
kiryz'A: “ləkə”,  ay şik “hilal,  halqa”,  kalaşik “kişik şəhər”,  töbe- 
cik “təpəcik” və s.; qırğız:  kölçüA: “gölcük”,  çalçık “bataqlıq”, 
botoçuk “dəvə  balası”,  termeçi^ “balaca-malaca bir şey”,  ka- 
gınçık “qırıntı”, irimçik “pendir”, tıgınçık “tıxac” və s.4  Müa­
sir noqay dilində  isə  bu  şəkilçi  -şık/-şik variantlarında  işlənir. 
Məsələn:  кар şik “kisəcik”,  kwzşık “qızcıq,  qızcığaz”,  ulanyz£ 
“oğlancıq”  və  s.5 Müasir  qaraqalpaq  dilində  də  bu  morfoloji 
göstərici  -ş7Ä/-ş/A>variantlarında işlənir.  Məsxkızşöfc  “qızcıq” ,
Q ə tib ə   M a h m u d o v a .Q ıp ç a q   qrupu  türk  dillərində  n to rfo lo jiy o lla
_____________________
söz yaradıcılığı
______________________________
1 Serebrennikov  B.A.,Hacıyeva  N.Z.Tilik  dillərinin  müqayisəli  tarixi 
qrammatikası.  Bakı-2002.s.l32.
2 Öner Mustafa.  Bugünkü  Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.43.
3 Yenə orada  s.44.
4  Öner Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara,  1998, s.45.
5 Баскаков.H.А.  Ногайский  язы к., Москва-1940.s.56.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast.  səhifə 350
kapşz&  “kisəcik”,  oyınşık  “oyuncaq”,  tyuinşık  “düyüncük”, 
yumş
7& “evcik” və s.1 Müasir altay dilində bu şəkilçidən fərq­
li  fonetik  variantda  olan,  lakin  eyni  mənanı  verən  düzəltmə 
sözlər  yaradan  morfoloji  göstərici  -aş,-eş  şəkilçisidir.  Məs.: 
ayak “fmcan”-ayakaş “fincancıq”.2
V . - S
17
/ - S İ
7
/ - S U Z / - S Ü Z - .
 
Bu  şəkilçi vasitəsilə əşyanın möv­
cud olmadığını bildirən sifətlər düzəldilir.  Ə.Rəcəbov Orxon- 
Yenisey abidələrində  bu şəkilçinin məhsuldar olduğunu qeyd 
etdir.  O  göstərir  ki,  bu,  bir-iki  müstəsna  olmaqla,  əsasən  da­
maq  saiti  ilə  işlənir.  Məsələn:  İçrə  açsız,  taşra  tonsız  yabız 
yabak  bodunta  üzə  olurtım.  “İçi  açsız,  bayırı  donsuz  pis  və 
əclaf xalqın  üstündə  oturdum”.  Alimin  fikrincə,“Göytürk  di­
lində  bu  şəkilçi  bəzən  artırıldığı  sözdəki  əlamətin  yoxluğunu 
deyil,  çoxluğunu göstərir.Məs.:Edgü özlək atın, kara kisi, kök 
teyinin sansız kəlürip kop kotı.  “Yaxçı  yorğaatını,  qara mara­
lım, göy dələsini saysız gətirib tamamilə qoydu”3.
Bu  şəkilçi  qədim  qıpçaq  dilində  -sız,-siz,-suz,-süz  şək­
lində işlənmişdir. Məsələn: kutsuz,  tilsüz,  arıksuz və s. Qədim 
cığatay  dilində  isə  -sız/-siz  formasında  olmuşdur.  Məsələn: 
küçəzz,  rulıvzz,  sanv/z,  yüzsiz və  s.4.  Bu şəkilçi  qıpçaq  qrupuna 
daxil  olan  müasir  qazax  dilində  -sız/-siz  variantlarında,  müa­
sir  qırğız  dilində  isə  -sız/-siz/-suz/-süz  variantlarında  işlənir. 
Qazax :kol.s
7z, bilimv/z,  aşuv.v/z “sakit”, tüs.vzz “rəngsiz”, mun- 
sız  “kədərsiz”,  tüysiky/z  “hissiz”  və  s.5 qırğız:  erksiz  “iradə­
siz”, 
s u il s m z
 
“susuz”,  cararmvz  “yararsız”,  caysız  “yersiz”,
AMEA  Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikoloniyası məsələləri, Ш
 c., 
Bakı, 2012
1 Баскаков.Н.А.  Каракалпакский язык. Часть 
11, 
Москва- 
1952.S. 179.
2 http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.htm
3  Rəcəbli.  Ə.Göytürk dilinin morfologiyası.  Bakı-2002.s.  151.
4 Öner Mustafa.  Bugünkü  Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh 41
5 Yenə orada, s.42.
Q ıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast.  səh ifə 351

---