Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
271 143 Araslı H. XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, s. 179. 144 Bax: Dəmirçizadə Ə.М. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, s. 230-248. 145 Bax: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə. I cild, s. 449-450. 146 Dadaşzadə А. XVIII əsr Azərbaycan lirikası, s. 51-52. 147 Yenə orada, s. 17-18. 148 Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. VI cild. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, s. 312-318. 149 Yenə orada, s. 325-326. 150 Yenə orada, s. 327-352. 151 Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. VI cild, s. 17. 152 Yenə orada, s. 367. 153 Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild, Bakı, 1978, s. 214. 154 Cəfərov N. Füzulidən Vaqifə qədər, s. 93. 155 Yenə orada, s. 109. 156 Molla Pənah Vaqif. Əsərləri, s. 78-79. 157 Yenə orada, s. 127-129. 158 Məhəmmədi А. Ərəbcə-Azərbaycanca qarşılıqlı atalar sözləri və zərbi-məsəllər. Bakı, 1978, s. 39. 159 Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. VI cild, s. 477-489. 160 Cəfərov N. Göstərilən əsəri, s. 109. 161 Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild, s. 159. 162 Cəfərov N. Göstərilən əsəri, s. 120. 163 Məhəmməd Şəhriyar. Tərtib, ön söz və lüğət Əliyar Səfərlinindir. Bakı, 1987, s. 25. 164 Bax: Araslı H. ХVII-ХVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi; Səfərli Ə. ХVII- ХVIII əsrlər Azərbaycan epik şeiri; Səfərli Ə., Yusifov Х. Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. 165 Cəfərov N. Göstərilən əsəri, s. 136. 166 Yenə orada, s. 141. 167 Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы - этногенез и формирование народа, с. 265. 168 Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, s. 255. 169 Bax: Nemətova М.Х. Azərbaycanın epikrafik abidələri (ХVIII-ХVIII əsrlər). Bakı, 1963. 170 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. III cild, s. 473. 171 Salamzadə Ə.R., İsmayılov М.Ə., Məmmədzadə K.М. Şəki. Tarixi-memarlıq oçerki, s. 15. 172 Yenə orada, s. 114. 173 Salamzadə Ə.R., Məmmədzadə K.М. Şəkinin memarlıq abidələri, s. 41. 174 Salamzadə Ə.R., Məmmədzadə K.М. Şəki, s. 127. 175 Yenə orada, s. 139-142. 272 176 Bax: Azərbaycan incəsənəti. Bakı, 1992, s. 198-202. 177 Ашурбейли С. Экономические и культурные связи Азербайджана с Индией в средние века, с. 38. 178 Yenə onun. История города Баку (Период средневековья), с. 328. 179 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. III cild, s. 485. 180 Azərbaycan incəsənəti, s. 183. 181 Əfəndiyev R. Azərbaycan xalq sənəti, s. 103. 182 Bax: Расим Эфенди. Каменная пластика Азербайджана, Баку, 1986. 183 Yenə orada, s. 15. 184 Bax: Salamzadə Ə.R., Məmmədzadə K.М. Şəkinin memarlıq abidələri, s. 47-56. 185 Hüseynzadə Ə,. ХIХ əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı. Bakı, 1967. 186 Bax: Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. VI cild, s. 476-491. NƏTİCƏ Orta çağlar Azərbaycan xalqının, mədəniyyətinin təkamülü prosesində zənginliyi, ziddiyyətliliyi, bənzərsizliyi ilə fərqlənən böyük tarixi mərhələ olmuşdur. Eramızın III əsrinə doğru Azərbaycan mədəni inkişaf səviyyəsi, potensialı baxımından Şərqin aparıcı ölkələri sırasında idi. Vətənimiz insanın əmələ gəlməsi, ilkin cəmiyyətlərin, qədim dövlətlərin yaranması mərkəzlərindən, ocaqlarından biridir. Araşdırma obyektinə çevrilmiş dövrdə tədricən formalaşmaqda olan Azərbaycan xalqı Şərq, İslam və türk mədəni dəyərlərinin bənzərsiz örnəklərini yaratmışdır. Təqdim olunan monoqrafiyada Azərbaycan mədəniyyətinin təkamülü prosesi VII əsrin ilk onilliklərindən, yəni ərəb işğalları, bir çox Yaxın və Orta Şərq xalqlarının (eləcə də Azərbaycan xalqının), islamlaşması dövründən izlənilir. Lakin xalqımızın islamaqədərki mədəni keçmişi vardır. İslam dinini artıq VII əsrin ilk onilliklərindən qəbul etmiş Azərbaycan əhalisinin (xalqının) mədəni – mənəvi həyatında, düşüncə tərzində islamaqədərki dini baxışların (bütpərəstlik, atəşpərəstlik, xristianlıq), adət-ənənələrin yüzilliklər boyu yaşarı olduğu şübhəsizdir. Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin islamaqədərki təkamül mərhələsinə doğma münasibətin formalaşdırılmasına, həmin tarixi mərhələnin daha dərindən araşdırılmasına kəskin ehtiyac vardır. Azərbaycanın islamlaşması, İslam mədəni-tarixi sisteminə daxil olması, xeyli müddət ərzində vahid dövlət (Ərəb Xilafəti) daxilində inkişaf etməsi xalqın etnik, mədəni baxımdan bütövləşməsinə yardım etmiş mühüm amil idi. Halbuki ərəb işğalına qədərki dövrdə ölkənin cənub və şimal vilayətlərinin müxtəlif dövlətlər (Atropatena, Albaniya, Sasanilər imperiyası) tərkibində olması, əhalinin müxtəlif dinlərə tapınması (bütpərəstlik, atəşpərəstlik, xristianlıq) həmin konsolidasiya (bütövləşmə) prosesini ləngidirdi. Təqribən XII əsrə qədərki dövrdə Azərbaycan mədəniyyəti Yaxın və Orta Şərq xalqları üçün ümumi olan “müsəlman 273 mədəniyyəti” sisteminin daxilində inkişaf etmiş, həmin mədəniyyət xəzinəsini özünəməxsus, nadir dəyərlərlə zənginləşdirmişdir. İspaniyadan Hindistanadək bir çox ölkələri və xalqları hərbi və ideoloji (dini) baxımdan tabe etmiş ərəblər fəth olunmuş böyük ərazidə yaşayan xalqların (eləcə də Azərbaycan xalqının) VII əsrə qədərki zəngin mədəni, siyasi, iqtisadi potensialının təsirinə məruz qaldılar. Mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri prosesində Azərbaycanın rolu və mövqeyi mühüm olmuşdur. Ərəb Xilafətinin tənəzzülü və süqutu, yerlərdə müstəqil siyasi qurumların yaranması və möhkəmlənməsi prosesi çox uzun çəkdi. Bir imperiya dağılmamış yeni (Səlcuqilər) imperiya yaranmağa başladı və bu proses Azərbaycanın (eləcə də bir çox İslam Şərqi ölkələrinin) böyük bölgə daxilində mədəni-tarixi təkamülünü təmin etdi. Siyasi müstəqilliyini müxtəlif vasitələrlə qoruyub saxlamış Şirvanşahlar dövləti bu dövrdə Azərbaycan mədəniyyətinin mühüm inkişaf mərkəzlərindən olmuşdur. Atabəylər (Eldənizlər) dövləti (1136- 1225) nəzərdən keçirilən dövrün güclü siyasi gərçəkliklərindən idi və Azərbaycanın mədəni baxımdan uğurlu tərəqqisini təmin etmişdi. Ədəbiyyatda Əfzələddin Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi zirvələri, görkəmli Azərbaycan alimləri, filosofları, memarlıq inciləri və s, bu ziddiyyətli, böyük tarixi dövrün faktlarındandır. Ərəb işğalından XII əsrin sonunadək olan uzun, ziddiyyətlərlə zəngin, dövlətlərin və imperiyaların yaranışı, inkişafı, tənəzzülü və süqutu, daxili (Azərbaycan miqyaslı) və regional səciyyəli çəkişmələri, etnik və dini, mədəni və ideoloji səciyyəli prosesləri ilə fərqlənmiş tarixi mərhələdə Azərbaycan mədəniyyəti öz təkamülünün yeni, keyfiyyətcə daha zəngin səviyyəsinə çatmış, dünya mədəniyyəti xəzinəsinə elmin, ədəbiyyatın, incəsənətin müxtəlif sahələrində fərqlənmiş dahilərin bənzərsiz irsini əlavə etmiş, Şərq-islam-türk mədəniyyəti məcmusunu Azərbaycan özəllikləri ilə zənginləşdirmişdir. Azərbaycanın antik dövrünün, atəşpərəstlik və xristianlıq mərhələsinin mədəni dəyərlər sisteminə İslami dəyərlər, ərəb dünyası vasitəsi ilə isə qədim yunan və Roma mədəni faktları da əlavə olundu. Azərbaycan bu zaman kəsimində də dünyada baş vermiş mədəni inteqrasiya prosesinin ən fəal obyekti və subyekti olmuşdur. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan mədəni həyatı regional miqyaslı hərbi- siyasi hadisələrin böyük təsiri şəraitindən asılı idi. Monqol işğalçılarının talan və qarətləri, mədəniyyət ocaqları olan Azərbaycan şəhərlərinin tənəzzülü XIII əsrin ikinci yarısının gerçəkliklərindən olmuşdur. 1256-cı ildə Azərbaycanın ictimai- iqtisadi, siyasi, mədəni potensialına arxalanaraq, bu ölkəni mərkəz seçərək yeni dövlət (Hülakülər-Elxanilər) qurmuş monqollar dağıdıcılıq fəaliyyətindən yaradıcılıq yoluna əsaslı dönüş etdilər. Azərbaycanın mədəni həyatında yeni canlanma məhz bu zamandan başlandı. XIII əsrin sonlarında-XIV əsrin əvvəllərində monqolların (və onlarla birgə kütləvi surətdə yeni ərazilərdə məskunlaşmış türk tayfalarının) İslam dinini qəbul etməsindən sonra onların yerli türklərlə bütövləşməsi prosesinin əsası qoyuldu. Fəth olunmuş Azərbaycana yeni vətən kimi yanaşan Elxanilər şəhər həyatının, iqtisadiyyatın, ticarətin, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|