Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
68 vilayətlərində ərəblərə qarşı müqavimət on ildən artıq davam etdi. İlk ərəb işğallarından sonra Azərbaycanın cənub hissəsi siyasi müstəqilliyini tamamilə itirmiş, bilavasitə xəlifə canişinliyinin hakimiyyətinə tabe olunmuşdu. Albaniya isə Ərəb Xilafətinin vassalı kimi vergi ödəmək şərtilə ondan asılı vəziyyətə düşmüşdü. 705-ci ildən etibarən Albaniya vassallıq mövqeyini də itirdi. Azərbaycanın cənub və şimal əraziləri qəti surətdə ərəblərin tabeliyinə keçdi. 2 VIII əsrin əvvəllərində Ərəb Xilafəti özünün ən qüdrətli dövrünü keçirirdi. Sasani dövlətini 651-ci ildə siyasi tarix səhnəsindən çıxarmış (Azərbaycan 3 əsrdən artıq Sasani dövlətinin tərkibində olmuşdur), Bizansı xeyli zəiflətmiş Ərəb Xilafəti bir əsrdən çox xəzərlərin həmlələrinə, hücumlarına qarşı gərgin mübarizə apardı və bu qarşıdurmadan daha çox zərər çəkən Azərbaycan oldu. 3 Mənbələrin məlumatına görə, Azərbaycanda məskən salan ərəb qəbilələrinin “hər biri bacardığı qədər torpaq zəbt etdi, bir hissəsi isə əcəmlərin (qeyri-ərəblərin) torpağını satın aldı. İşğal edilmiş torpaqları bu yolla ələ keçirən ərəblər tədricən iri torpaq sahiblərinə çevrilirdilər”. 4 İspaniyadan Hindistanadək bir çox ölkələri və xalqları tabe etmiş ərəblər fəth olunmuş yerlərdə yeni tipli idarəçilik sistemi qura bilmədilər və yerlərdə mövcud olan idarəçilik sistemi saxlanıldı. Ərəb Xilafəti Azərbaycanda da əldə olunmuş mövqelərini qorumaq, gücləndirmək məqsədilə fəal köçürmə siyasəti yeridirdi. Öncə Ərəbistan yarımadasının şimal hissəsində yaşayan bir sıra ərəb tayfaları (Abbasi sülaləsinin hakimiyyətə gəlişinədək), sonra isə həmin yarımadanın cənub qismində yaşayan ərəb tayfaları Azərbaycana köçürülərək məskunlaşdırıldı. “Ərəblərin Azərbaycanda köçürmə siyasəti IX yüzilin birinci rübünə qədər davam etdi. Ancaq Harun ər-Rəşidin dövründə baş qaldıran və əl- Məmun dövründə ən yüksək zirvəsinə çatan xürrəmilər hərəkatı, eləcə də bir çox ərazilərin Xilafət tərkibindən çıxması ərəb tayfalarının Qafqaza mühacirətinə təsir etdi və nəhayət, onu tamamilə dayandırdı”. 5 Ərəblərin gəlişi və yeni ərazilərdə qərarlaşması ilə Azərbaycanın dini, mənəvi həyatında əsaslı dəyişikliklər baş verdi. “Ərəb işğalının ilk dövründə yerli əhali ilə ərəblər arasındakı münasibət çox mürəkkəb idi və əsasən işğal prosesində bağlanılmış müqavilələrlə tənzimlənirdi”. 6 Azərbaycanda da yalnız bütpərəstlər zorla müsəlmanlaşdırıldı, “əhli-kitab”a (xristianlara, yəhudilərə, atəşpərəstlərə) etiqad və adətlərini icra etmək icazəsi verilmişdi. Bu icazə müqabilində həmin əhali can vergisi-cizyə ödəyirdi. Cizyəni yalnız “sağlam kişilər” ödəyirdilər, əhalinin qalan qismi bu vergidən azad olunmuşdu. Lakin çox keçmədən islam ideoloqları bütpərəstliklə yanaşı atəşpərəstliyi də aradan qaldırmaq xəttini yeritməyə başladılar. Mənbələr və arxeoloji materiallar sübut edir ki, İslam dini Azərbaycanın şimalında cənub vilayətlərinə nisbətən daha gec mənimsənilmişdir. Şəhərlilər islamı kənd əhalisinə nisbətən daha “həvəslə” qəbul edirdilər. Lakin bu “həvəsin” iqtisadi səbəbi vardı: Ərəb işğalı dövründə kəndlilərə nisbətən daha ağır cizyə vergisi ilə yüklənmiş şəhərlilərin, xüsusilə tacir və sənətkarların islamı ilk növbədə qəbul etməsi onların 69 öz varidatını qorumaq cəhdindən, ərəb üsuli-idarəsinin isə tacir və sənətkarlara daha böyük güzəştlər verməsindən irəli gəlirdi. 7 Artıq X əsrdə Azərbaycanın təqribən bütün şəhərlərində came məscidlərinin olması bu qarşılıqlı iqtisadi marağın ideoloji təzahürü idi. Ərəblər Azərbaycanı yalnız fəth etmək deyil, uzun müddət ərzində burada qərarlaşmaq, ölkənin iqtisadi potensialından maksimum dərəcədə bəhrələnmək məqsədini güdürdülər və bu məqsədlərin gerçəkləşməsi naminə müəyyən güzəştlərə getmək məcburiyyətində idilər. VIII-X əsrlər ərzində Dərbənd Azərbaycanın şimal vilayətlərində islamın yayılmasının mərkəzi olmuşdur. Təbiidir ki, Azərbaycan əhalisi də yeni dini (İslamı) sürətlə və qeyd- şərtsiz qəbul etmədi. Əsrlər boyu islamaqədərki dinlərə, dini baxışlara bağlı olmuş Azərbaycan əhalisinin yeni dinlə tanış olması üçün zaman tələb olunurdu. Mənbələrin və elmi ədəbiyyatın nəzərdən keçirilməsi əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin islamlaşması prosesi ilk ərəb işğallarından keçən təqribən 3 əsr ərzində baş vermişdir. Ölkə miqyasında İslamın qərarlaşması Azərbaycanın mədəni təkamülündə əsaslı dönüşün başlanğıcınıqoydu. Ərəb yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanda onlarla müxtəlif miqyaslı şəhər vardı. Lakin ərəb işğalı ərəfəsində Azərbaycanın bütün şəhərləri ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri deyildi. Yalnız beynəlxalq tiranzit ticarətinin başlıca yolları üzərində olan Bərdə, 8 Beyləqan (Paytakaran), Dərbənd (Bab əl-Əbvab) kimi iri şəhərlər bu cür mərkəzlərdən idilər. Bu şəhərlərdə dünyəvi və ruhani əyanlar, sələmçilər, tacirlər, əkinçiliklə əlaqəsini üzmüş sənətkarlar yaşayırdılar. Həmin şəhərlər hərbi-inzibati mərkəzlər olduğu üçün daha geniş inikşaf imkanlarına malik idilər. Əsasən ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri olan şəhərləri (Şəki, Qəbələ, Naxçıvan, Ərdəbil, Girdiman, Amaras) ikinci kateqoriyaya aid etmək mümkündür. Kənd tipli şəhərlər üçüncü kateqoriyaya aid oluna bilər. Bu kateqoriyaya aid etdiyimiz şəhərlər xırda feodal mülklərinin inzibati mərkəzləri olduğuna baxmayaraq, natural həyat tərzinə, əkinçiliyə mail idilər. VIII əsrdən təqribən X əsrin II yarısınadək (təqribən 150 il) Azərbaycanın şəhər həyatında nisbi iqtisadi durğunluq hökm sürmüşdür: Ərəb işğalı, xəzər yürüşləri, ərəb-xəzər hərbi qarşıdurması, yerli əhalinin Xilafətə qarşı çıxışları bu durğunluğun başlıca səbəblərindən olmuşdur. Ərəb işğallarından sonra qədim Albaniyanın Şəki, Qəbələ, Amaras şəhərləri beynəlxalq ticarətdəki mövqelərini itirdilər və Bərdə, Dərbənd, Ərdəbil, Marağa, Gəncə, Şamaxı bu ticarətdə aparıcı mövqelər qazandılar. Ərəb canişinlərinin iqamətgahı uzun müddət ərzində Bərdədə yerləşmiş, bu isə həmin şəhərin daha üstün inikşafını təmin etmişdir. Şəhər xəlifə Osmanın (644-656) hakimiyyəti dövründə ərəb işğalına məruz qalmış, 654-cü ildə Xilafətin Şimal vilayətlərinin canişini öz iqamətgahını Dvindən Bərdəyə köçürmüş, şəhər ərəblərin Qafqazdakı canişinliyinin mərkəzinə çevrilmişdi. Lakin ərəblərin Arranı işğalınadək Sasani mərzbanlarının (canişinlərinin) iqamətgahı və alban katolikoslarının patriarxlıq taxtı burada yerləşdiyinə görə 9 şəhərin yüksəliş meylli təkamülündə təqribən fasilə olmamışdır. Sasani-Bizans müharibələri zamanı xəzərlər tərəfindən dağıdılmış Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|