Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR

Yüklə 1,22 Mb.

səhifə	10/15
tarix	30.12.2017
ölçüsü	1,22 Mb.
	#18827

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Açar sözlər: sehrli nağıl, qəhrəman, personaj, status, təsnifat, türk, slavyan
GENERAL LOOK TO PROBLEM OF CLASSIFICATION OF THE HEROES OF MAGICAL TALE

(ON THE BASIS OF TALE TEXTS OF TURK AND SLAV)

SUMMARY

One essential features of the heroes of magical tale is their classification. Names and different signs distinguish tale heroes from one by one. Personages of magical tale have been systematized in four groups from this side: private, family, conditional, local status. Characteristic features of the personages on these statuses have been analysed in the article. Examples have been brought from magical tale turk and slav.

Key words: magical tale, heroic, personage, status, classification, turk, slav
ОБЩИЙ ВЗГЛЯД НА ПРОБЛЕМУ КЛАССИФИКАЦИИ ВОЛШЕБНЫХ СКАЗОЧНЫХ ПЕРСОНАЖЕЙ (НА ОСНОВЕ ТЮРКСКИХ И СЛАВЯНСКИХ ТЕКСТОВ)

РЕЗЮМЕ

Основная особенность волшебных сказочных персонажей связана с их классификацией. Обычно сказочных персонажей определяют по их разнобразным признакам или именам. По этому признаку волшебные сказочные персонажи систематизированы в четырех группах, индивидуальные, семейные, условные и локальные статусы. В статье по этим статусам проанализированы характерные свойства персонажей, приведены образцы из тюркских и славянских сказок.

Ключевые слова: волшебная сказка, герой, персонаж, статус, классификация, турок, славянин

Məsələnin qoyuluşu: Sehrli nağıllarda personajlar sistemi mühüm yer tutur. Folklorşünaslıqda sehrli nağıl qəhrəmanlarının təsnifatı problemi bir çox araşdırıcıların əsas tədqiqat obyektlərindən biri olmuş, bununla bağlı V.Y.Propp, M.M.Meletinski, Y.S.Novik, P.Q.Boqatırova və başqaları xüsusi tədqiqat işi aparmışlar. Məqalədə dörd qrupda sistemləşdirilən türk və slavyan sehrli nağıl personajlarının semantik xüsusiyyətləri tədqiqata cəlb edilmişdir.

İşin məqsədi: Məqalədə əsas məqsəd türk və slavyan sehrli nağıl qəhrəmanlarının təsnifatı probleminin araşdırılmasıdır.
Sehrli nağıl yaradıcılığının mühüm cəhətlərindən biri personajlar sistemi ilə bağlıdır. Bu mənada sehrli nağıl qəhrəmanlarının təsnifatı məsələsi XX əsrin əvvəllərindən nağıl araşdırıcılarının əsas tədqiqat obyektlərindən biri olmuşdur. Belə araşdırıcılardan V.Y.Propp, M.M.Meletinski, Y.S.Novik, P.Q.Boqatırova, S.Y.Neklyudov, N.A.Kriniçkaya sehrli nağıl qəhrəmanlarının təsnifatı yönündə bir çox ciddi elmi əsərlər ortaya qoymuşlar.

İlk növbədə qeyd etməliyik ki, sehrli nağıl qəhrəmanlarının ən böyük özəllikləri onların təyinatı ilə bağlıdır. Belə ki, qəhrəmanları onların müxtəlif əlamətlərinə və ya adlarına görə təyin etmək mümkündür. Bu semantik əlamətlər, yəni korluq, qocalıq, dul olmaq və s. nağılın sonrakı gedişinə birbaşa təsir edir. Nümunə olaraq Azərbaycan nağıllarından “Məlikməmməd” nağılına nəzər salsaq görərik ki, nağılda padşah qoca təsvir olunur. Onun cavanlaşması üçün isə bağında bitən sehrli almaları yeməsi lazımdır. Bu semantik əlamət nağılın sonrakı inkişafına təkan verir. Belə ki, padşahın oğlanları div tərəfindən oğurlanan almaları əldə etmək üçün yola çıxırlar. Yaxud “Ögey ana” nağılının süjet xəttində təsvir olunan kişi duldur. Bu, onun təzə arvad alması zərurətini yaradır. Həmin hadisə isə nağılın sonrakı inkişafına zəmin yaradır və s. Y.S.Novik bu haqda yazırdı: “Personajların təqdim olunduğu semantik xarakteristikalar, gördüyümüz kimi, personajların iştirak etdikləri konfliktlərə uygun gəlir. Başqa sözlə desək, qəhrəman konflikt situasiyalar yaradan və epizodun yaxud bütün süjetin həddində oynanılan semantik işarələrin təzahürüdür ” (10, 218).

Nağıl qəhrəmanlarının bu əlamətlərini nəzərə alan Y.S.Novik sehrli nağıl personajlarının semantik fəaliyyət dairəsini dörd qrupda sistemləşdirirdi: a) fərdi status, b) ailə statusu, c) şərti status, ç) lokal status.

Biz də təhlillərimiz zamanı məhz bu sistemə əsaslanmağa çalışacağıq. Öncə fərdi statusa nəzər salaq. Bu qrup personajların əsas əlamətləri onların daxili dünyasından (təbii, yaxud fövqəltəbii) və zahiri görünüşündən (antropomorf və yaxud antropomorf olmayan) asılıdır (10, 222). Bu fərqliliklər personajların qeyri-adi varlıq, insan, heyvan, bitki, eləcə də əşya kimi təyinatını verir. Əsasən personajın antropomorf və ya qeyri-antropomorf olması həmin personajın qeyri-adi, möcüzəli, yaxud adi olmasını müəyyənləşdirir. Təbii ki, nağıllarda əsasən mifikləşdirilmiş personajlara böyük önəm verilir. Məsələn, rus və türk sehrli nağıllarının heyvan personajlarından əsasən keçi, qoyun, at, öküz, inək, it, pişik, siçan, ayı, ilan, qurd, şir, quşlardan durna, ördək, qarğa, qartal, şahin, göyərçin, Simurq quşu və s., bitkilərdən, nar ağacı, alma ağacı, palıd, qayın, qamış və s. belə mifikləşdirilmiş obrazlardır.

Qeyri-adi varlıqlara gəlincə rus sehrli nağıllarında Baba-Yaqa, Morozko, Bahadır, sehrbaz, cadugər, şeytan, şər qüvvə, ifritə, eləcə də çoxbaşlı ilan, Voron Voronoviç, Vixr, türk nağıllarında isə div, ifritə, Küpəgirən qarı, əjdaha və s. belə nağıl personajlarındandır.

Nağıl personajlarının fərdi statusunu təyin edən əsas əlamətlərdən biri də onların cinsiyyəti və yaşı ilə bağlıdır. Belə ki, nağıl qəhrəmanı qoca və ya cavan oğlan və ya qız olur. Nağıllarda qocalar əsasən qəhrəmanı sınağa çəkən, müdrik və ya məsləhətçi rolunda çıxış edir.

Personajın ölü və ya diri, xəstə və ya sağlam, yuxulu və ya oyaq, bütün və ya doğranmış, gözə görünən və ya görünməyən, güclü və ya zəif, müdrik və ya axmaq, xeyirxah və ya bədxah, gözəl və ya eybəcər, təmiz və ya kirli, böyük və ya balaca olması da onun fərdi statusu ilə bağlıdır.

İkinci qrupa ailə statusu daxildir. Ailə statusuna aid olan ata, ana, qardaş, bacı, oğul kimi obrazlar nağıl yaradıcılığının əsas üzvləridir. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, bu qohumluq əlaqələri təbii və fövqəltəbii, eləcə də antropomorf və qeyri-antropomorf personajlar arasında da baş verə bilər. Məsələn, qəhrəman pəri qızla evlənir. Ölümsüz Koşşey qız qaçırdır. Yaxud, qəhrəman su əyəsinin qızı ilə evlənir. Şahzadə-qurbağa qəhrəmanın arvadına çevrilir. Baba Yaqa xala, yaxud qaynana rolunda çıxış edir. Qəhrəman göy cisimlərindən biri ilə evlənir. Məsələn, Azərbaycan nağıllarından “Pəri xanımın nağılı”ında möcüzəli şəkildə dünyaya gəlmiş padşah oğlu hurilər padşahının qızı ilə evlənir. Rus nağıl personajı Ölümsüz Koşşey şahın arvadını qaçırır. Anadolu nağıllarından “Pəri qızı” nağılında dəniz şahının qızlarından biri adi insana ərə gedir və s. Bu nümunələrin sayını istənilən qədər artırmaq da mümkündür.

İnsanın heyvanla qohum olması motivi də sehrli nağıl yaradıcılığı üçün spesifik cəhətlərdəndir. Belə ki, xeyirxah heyvanlar bəzən öz övladlarını qəhrəmanın ixtiyarına verirlər. “Звериное молоко” (“Heyvan südü”), yaxud «Волшебная кобылица» (“Sehrli madyan”) nağıllarında biz belə motivlərlə qarşılaşırıq. “Звериное молоко” (“Heyvan südü”) nağılında Zmey Zmeyeviçlə sevişən Şah oğlu İvanın (“İvan Koroleviç”) arvadı özünü xəstəliyə vurur. Arvadı İvana deyir ki, onun xəstəliyinin dərmanı qurd südüdür. İvan qurddan süd istəyir. Qurd südü ilə yanaşı İvana öz balasını da hədiyyə edir. Daha sonra arvadı ayı südü tələb edir. Ayı da İvana südlə yanaşı öz balasını hədiyyə edir (8, 258).

Ailə statusuna daxil olan elementlərdən biri də möcüzəli doğum motivi ilə bağlıdır. Möcüzəli şəkildə dünyaya gələn qəhrəman övladı olmayan şəxsin övladına çevrilir. Azərbaycan nağıllarından olan “Tapdıq” nağılı da buna bir nümunədir. Nağılda deyilir: “Süleyman tacir evə tərəf gəlirdi, bir də gördü bir nərilti gəldi, bir işıq qaranlığı yara-yara yerə düşdü. Süleyman tacir bu işə məəttəl qaldı, yavaş-yavaş işıq gələn yerə gəlib gördü ki, burda bir uşaq var. Süleyman tacir öz-özünə dedi: “Xudaya sənə çox şükür. Yəqin rəhmin gəlib, göydən bu uşağı mənə saldın”. Süleyman tacir uşağı qucağına alıb düz evə gətirdi” (3, 39).

Nağıllarda valideyn, yaxud övlad doğma və ya ögey ola bilər. Bəzən isə qəhrəman sonradan özünə qardaşlıq və ya bacılıq tapır. S.Y.Novik bu haqda yazırdı: “Məhz qohumların münasibəti sehrli nağılların əsas kolliziyalarını təyin edir. Bu münasibətlər isə nağıldakı konflikti formalaşdırır. Bu, ilk növbədə valideynlərlə övladlar arasındakı konfliktlərdir” (10, 230). Ata və övlad arasında doğmalıq və ya ögeylik ola bilər. Bu da nağıl konfliktini formalaşdıran əsas elementlərdəndir. Yaxud, ana xəyanətkardır və öz övladını buna görə öldürmək istəyir. Buna nümunə olaraq “Tutuquşu” nağılını misal göstərmək olar. Kimyagər quşunun ürəyini və başını yeyən bu qəhrəmanları anası məşuqunun göstərişi ilə öldürmək istəyir (5, 9). Yaxud ögey ana süjetinin müxtəlif variantlarında ana daim ögey qızını təqib edir. Bacı və qardaş münasibətlərində də bu hal müşahidə edilir. Azərbaycan nağıllarından “Dəmirdiş”, rus variantında isə “İfritə və Günəşin bacısı” nağılında öncə valideynlərini yeyən ifritə bacı, daha sonra qardaşı təqib edir və onu yeməyə cəhd göstərir (1, 192).

Nağıllarda qohumluq münasibətləri yalnız qarşıdurmalarla müşahidə olunmur. Bu münasibətlər eyni zamanda bir-birinə yardım məqsədi də daşıyır. Valideynlər övladlarını sevirlər. Ata oğlunu və ya qızını evləndirir, onlara mal-mülk hədiyyə edir. Ana ölmədən öncə qızına ona yardım edəcək varlıq hədiyyə edir. Xəstə atanı sağaltmaq üçün oğul səfərə yollanır. Qardaş oğurlanmış bacısını axtarmaq üçün yola çıxır. Bacı qardaşını ifritənin əlindən xilas edir və s. Buna nümunə kimi “Məlikməmməd” nağılını göstərmək olar. “Məlikməmməd” nağılında atanı gəncləşdirə biləcək həyat almaları div tərəfindən oğurlanır. Şahın oğlanları atalarını xilas etmək üçün yola çıxırlar. (3, 169-170). Yaxud “Tapdıq” nağılında Qəmər xanım Gün xanımın göstərişi ilə Tufan div tərəfindən oğurlanır. Qardaşı Qəmər xanımı xilas etmək üçün yola çıxır (3, 38-40). Rus nağıllarından “Vasilisa Prekrasnaya” (“Gözəl Vasilisa”) nağılında deyilir ki, ana ölərkən qızının səkkiz yaşı vardı. O, ölmədən öncə qızına bir gəlincik hədiyyə edir və deyir: “Qulaq as, Vasilisa. Mənim son sözümü yadında saxla və yerinə yetir. Mən sənə valideyn xeyir-duası verərək ölürəm. Sənə isə bu gəlinciyi əmanət edirəm. Onu hər zaman yanında saxla və heç kimə göstərmə. Əgər bir bədbəxtlik baş verərsə, onu yedir və ondan məsləhət istə” (8, 122).

Nağıl personajlarının təsnifatında şərti statusun da özünəməxsus yeri vardır. Bu qrupa, adından da göründüyü kimi, personajın şərti əlamətləri daxildir. Belə ki, şahzadə, şah, zadəgan, keşiş, molla nağıllarda məhz şərti əlamətləri bildirir. Daha dəqiqi bunları belə sistemləşdirmək mümkündür: məsləki və ya sənəti-əsgər, bağban, ovçu, çoban, qazı, dəmirçi, nökər, qulluqçu və s., maddi vəziyyəti kasıb, varlı, oğru, borclu və s. kimi personajlar məhz bu qəbildən sayılır. Şərti statusun əsas xüsusiyyəti nağıl personajlarının qarşıdurması faktoru ilə bağlıdır. Daha dəqiq desək, şah və kəndli, varlı və kasıb bu qarşıdurmalara daxildir. Y.S.Novik şərti statusla bağlı nağıl personajlarının qarşıdurması hadisəsinə belə aydınlıq gətirirdi: “Burada daha vacib bölgü kimi şah və kəndli qarşıdurması əsas götürülməlidir. Belə ki, bir çox nağılların əsasını nağılın əvvəlində aşağı şərti statuslu personajın nağılın sonunda yüksək mənsəbə çatması təşkil edir” (10, 233). Belə nağıllardan yüzlərlə nümunələr göstərmək mümkündür. Aşağı şərti statuslu qəhrəmanın yüksək mənsəbə yetişməsi də bir neçə halda baş verə bilər. Azərbaycan nağıllarında tez-tez rast gəldiyimiz motivlərdən biri şahlıq quşunun uçurulması ilə bağlıdır. Bu tip nağıl mətnlərində əsasən məmləkətin padşahı ölür. Yeni şah təyin etmək üçün quş uçurdulur. Quş şəhərə təsadüfən gəlmiş qəhrəmanın başına qonur. Məsələn, “Tutuquşu” nağılıda Kimyagər quşunun başını yemiş qəhrəman anasının təqiblərindən yaxa qurtarmaq üçün evdən qaçır. Təsadüfən gəlib bir şəhərə çıxır. Bu şəhərdə şahlıq quşu uçurdulurmuş. Həmin quş qəhrəmanın başına qonur və o, həmin məmləkətin padşahı seçilir. Aşağı təbəqəli qəhrəmanın yüksək mənsəbə çatması motivinin daha bir variantı “Tutuquşu” nağılında ortaya çıxır. Belə ki, qəhrəman şəhəri susuz qoyan əjdahanı öldürür. Bununla da padşahın qızını əjdahadan xilas edir və padşahın kürəkəni rütbəsini qazanır. Yaxud padşah qəhrəmana çətin tapşırıq verir. Həmin tapşırığı yerinə yetirən qəhrəman sonda padşahın kürəkəni olur. Belə nağıl motivlərinə “Gül Sumana neylədi?” nağılında da rast gəlmək mümkündür. “Gül Sumana neylədi?” nağılında deyilir: “Bir kasıb oğlan vardı, adına Məhəmməd deyərdilər. Bu paççahın qızın istiyirdi. Elçi göndərdi.

Paççah dedi:

– Getsin xəbər gətirsin görək, Gül Sumana neylədi, Suman gülə neylədi? Ondan sonra qızımı verərəm” (1, 133). Bu sualın cavabını tapan qəhrəman padşahın kürəkəni olur. Eyni motivə Anadolu nağıllarından “Keloğlanın Ali Cengiz oyunu”nda da rast gəlirik (7, 469-476).

Aşağı statuslu qəhrəmanın padşahın kürəkəninə çevrilməsi hallarından biri də ölüm yatağında olan padşah qızını sağaldan qəhrəmanın mükafat olaraq bu qızla evlənməsi motivi ilə bağlıdır. Təbii ki, slavyan nağıllarında da bu motivə kifayət qədər rast gəlmək mümkündür. Təkrara yol verməmək üçün slavyan nağıllarının bir qədər fərqli nümunələrindən istifadə edəcəyik. Belə nümunələrdən biri də arvadın ərini təqib etməsi motivi ilə bağlıdır. Fikrimizə aydınlıq gətirmək üçün “Волшебное кольцо” (“Sehrli üzük”) nağılına nəzər salaq. Nağılda dul arvadın oğlu Martından bəhs olunur. Martın padşahın qızına elçi düşür. Padşah Martının qarşısına şərt qoyur. Sehrli üzüyün köməyi ilə bu şərti yerinə yetirən Martın padşahın qızı ilə evlənir. Padşahın qızı Martını aşağı təbəqəyə mənsub olduğu üçün qəbul etmir. Bunun üçün də o, qəhrəmanı aldadaraq onun üzüyünü ələ keçirir və onu çətin vəziyyətə salır. Özü isə siçanlar ölkəsinə qaçır. Novik bu nağılda arvadın ərini təqib etməsi motivinə belə aydınlıq gətirir: “Əgər qəzəbli qadın öz ərini kasıb təbəqədən olduğu üçün təqib edirsə, bu, ailəvi xarakter daşıyır. Bu hal qadının möcüzəli doğumu kimi sosial mənada kodlaşdırılmış interpretasiya da oluna bilər (10, 233). Bəzən isə qeyri-adi mənşəyi olan arvad ərini deyil, onun ailəsini təqib edir. N.Tezelin topladığı Anadolu nağıllarından “Pəri qızı” nağılında deyilir ki, dənizin dibində yaşayan üç pəri qızından ən kiçiyi balıqçıların torundan tutaraq dünyaya çıxır və adi insanla evlənir. İnsan onu kəndli qızı adlandırdığı üçün ona qəzəbi tutur və onunla danışmır. Oğlan qızı bir otağa salaraq üzünə qapıları bağlayır. Pəri qızını təqlid etməyə çalışan böyük bacının əlləri yanır. Ortancıl bacı quyuda boğulur. Kiçik bacı isə təndirdə yanaraq kül olur (7, 51-53).

Nağıl personajlarının təsnifatında mühüm yer tutan şərti statusun əsas cəhətlərindən biri də qəhrəmanın icra etdiyi işi ilə bağlıdır. Məsələn, nökər, dayə, qapıçı, keşikçi, işbaz və s. əsasən padşahın ətrafında cəmləşir. Çoban, muzdur, odunçu, bağban və b. bağ və ya kənddə yaşayır. Dərzi, pinəçi, zərgər, bənna şəhərdə yaşayır. Sehrli nağıllarda rast gəldiyimiz maraqlı məsləklərdən biri də dəmirçilikdir. Dəmirçi bəzən qəhrəmanın səsini incələşdirir, rus nağıllarında isə Baba Yaqanın dişlərini itiləyir. Demonik varlıqlara qalib gəlmək üçün (sehrli ata, cadugərə) misdən və dəmirdən əşyalar hazırlayır. Azərbaycan nağıllarında əsasən qəhrəman uzaq yola çıxmadan öncə özünə dəmirdən əsa, ayağına dəmirdən çarıq hazırlatdırır və s.

Ümumiyyətlə, nağıl yaradıcılığı üçün, əsasən, sehrli əşyalar hazırlayan sənətkarlar xarakterikdir. Belə sənətkarlara dərzilər və pinəçilər də daxildir. Slavyan nağıllarında qəhrəmanın müdrik arvadı ona möcüzəli xalça toxuyur, qurbağa-arvad hər kəsdən daha dadlı bişirir. Ögey qız misli görünməyən nəcib parça toxuyur. Pəri qızı barmaqlarını ocağa soxur. On barmaq on balıq olur və s. Daha bir sənətkarlıq da cadu sənəti ilə bağlıdır. Azərbaycan nağıllarından “Oxxayın nağılı”nda qəhrəman su hamisindən tilsim və sehr sənətini öyrənir. Slavyan nağıllarında sehrli musiqiçilərə rast gəlinir. Onlar öz musiqiləri ilə qarşısındakını əldən düşənə qəhər oynamağa, yaxud başqa görkəmdə gizlənənlərin həqiqi simasının açılmasına səbəb olurlar. Məsələn, «Царьевна лягушка» (“Çar arvadı Qurbağa”) nağılında şah gəlinlərinin şərəfinə şənlik təşkil edir. Bu şənliyə musiqiçilərlə təşrif buyuran gəlin qurbağa donundan çıxaraq əsl görkəminə qayıdır. O, yemək yeyərkən yemək qalıqlarını paltarının qollarına yığır. Oynayarkən isə bu yemək qırıqlarını məclisə səpir. Sağ qolundan səpdikləri meşə və suya, sol qolundan səpdikləri quşlara çevrilir (8, 361).

Azərbaycan nağıllarında da yetəri qədər belə motivlərə rast gəlmək olar. “Hatəmin nağılı” buna bir nümunədir. “Hatəmin nağılı”nda dərviş, həkim, dəllək kimi personajlar var. Bu personajların funksiyalarına nəzər salaq. Cadugər dərviş arvadı ilə meymunu cütləşdirir. Ondan dünyaya gələn varlığı bir müddət böyütdükdən sonra öldürür. Qanını insanlara yedirərək onları qızıla çevirir. Yaxud Dəllək firiştənin kürəyini kəsərək buradan sehrli kitabı çıxarır. Həkim sehrli kitabın vasitəsi ilə sevgilisini oyandırır. Həkimin verdiyi dərmanın vasitəsi ilə qızıla çevrilmiş insanlar yenidən öz görkəmlərinə qayıdırlar və s. (2, 24-62).

Sehrli nağıllarda şərti statusla bağlı müşahidə etdiyimiz personajlara qəhrəmanın yardımçıları da daxildir. Anadolu nağıllarında qəhrəmana yardım etmək üçün qırx ərəb, yaxud zənci ərəb peyda olur. Onların üst dodağı göy, alt dodağı yer süpürür. Özləri isə zil qara təsvir edilirlər. Onlar bir neçə halda peyda olurlar. Qəhrəman hədiyyə etdiyi üzüyə əlini sürtərək onları çağırır və yaxud qəhrəman qılıncını qınından çıxaran kimi ərəblər “ləbbeyk” deyərək əmrə müntəzir olurlar. N.Tezel zənci ərəbləri belə təsvir edirdi: “Əgər ərəbi çağıran şəxs ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalarsa, “zənci ərəb” həmən anda ordu toplayıb onu ölümdən xilas edər. Yox, əgər “zənci ərəb”i köməyə çağıran şəxsin iyirmi dörd saat ərzində qızıldan imarət tikmək zərurəti varsa, “zənci ərəb” o dəqiqə yoxa çıxar və vaxtından öncə imarəti qurar (7, 16).

Slavyan nağıllarında onların qarşılığı on iki xeyirxah gəncdir (двенадцать добрый молодец). Bu personajlarla yanaşı qəhrəmana yardım edən digər varlıqlara istər rus, istərsə də türk nağıllarında rast gəlmək olar. Rus nağıllarında скороход (sürətli gedən), звездочет (ulduz sayan), стрелец (oxatan) belə personajlardandır. Azərbaycan nağıllarından “Altı yoldaş” nağılında palazqulaq, dağı dağ üstə qoyan, buzatan, inəkləri musiqisi ilə oynadan naxırçı, ac adam kimi yardımçı personajlara rast gəlirik. Bu nağılda deyilir ki, bir padşah digər padşahın qızını oğluna almaq istəyirmiş. Digər padşah isə qızını padşahın oğluna vermək istəmirmiş. Bir gün padşahın oğlu digər padşahın qızını almaq üçün yola düşür. Yolda ona palazqulaq, dağı dağ üstə qoyan, buzatan, inəkləri musiqisi ilə oynadan naxırçı, lüt, ac adam qoşulur. Padşah qızı oğlana verməmək üçün ona çətin sınaqlar verir. Həmin sınaqlardan qəhrəman yardımçıların köməyi ilə çıxır. Nümunə üçün nağıllarda təsvir olunan bu sınaqlardan birinə nəzər salaq: “Padşah dedi:

Vəzir, tədbir, yoxsa qız əldən gedəcək.

Vəzir dedi:

Tədbiri budur ki, otuz pud düyünün plovunu bişir, qabaqlarına qoy. De,

yeyin, sonra qızı aparın. Onlar da bunu yeyə bilməyəcəklər.

Elə ki, bu sözü palazqulaq eşitdi, yoldaşlarına dedi ki, padşah belə iş eləyəcək. Lüt sevinib dedi:

– Aha, Allahım verib plov yeyəcəyəm.

Bəli, plov bişdi, bunlar gəldilər. Padşah dedi:

– Bu plovu yeyin, sonra qızı verim.

Palazqulaq dedi:

– Ta biz əlimizi niyə batıraq, elə bir nəfər yesə, bəsdi. Gözünə döndüyüm lüt bir-bir qazanları yeməyə başladı. Padşah bunu gördü, qupquru qurudu” (3, 73).

Şərti statusa daxil olan personajlara yalnız işlə məşğul olanlar daxil deyil. Nağıl janrına işləyənlərlə yanaşı, tüfeylilər də daxildir. Rus nağıllarında «голь кабацкая» (var-yoxunu içkiyə qoymuş əyyaşlar), «люди убогие» (fağır insanlar), «калики перехожие» (kor xanəndələr), «нищие» (səfillər), «пьяницы» (sərxoşlar), «разбойники» (quldurlar) kimi personajlara rast gəlinir. Y.S.Novik belə personajlarla bağlı yazırdı: “Sehrli nağıllarda avaralar qeyri-adi qabiliyyətə, əsasən möcüzəli biliklərə sahibdirlər: dilənçi qəhrəmana sehrli atı haradan tapa biləcəyini söyləyir, yoldan keçən dərvişlər sonsuzluğun əlacını deyirlər və s.” (10, 236). Y.S.Novikin bu fikrinə aydınlıq gətirmək üçün rus sehrli nağıllarına nəzər salaq. «По колена ноги в золоте, по локоть руки в серебре» (Dizə qədər ayaqları qızılda, dirsəyə qədər əlləri gümüşdə) nağılında deyilir ki, kiçik bacı padşaha üç qardaş doğur. Onların alnında Günəş, boynunda Ay, ətrafında isə ulduzlar olur. Bunu qısqanan böyük bacı uşaqların yerinə padşaha pişik balası, küçük və adi uşaq göstərir. Bundan qəzəblənən şah kiçik bacının gözlərini çıxararaq uşaqlarla bərabər çəlləyə qoyub dənizə çıxarır. Özü isə böyük bacı ilə evlənir. Kiçik bacı övladları ilə çəlləkdən xilas olur, meşədə gözəl bir imarətdə oğlanları ilə yaşamağa başlayır. Padşah bu xəbəri dilənçilərdən alır. Nağılda dilənçilər padşaha belə deyir: “Biz elə bir yerdə olduq, elə şeylər gördük ki, əvvəl oralar çirkab və bataqlıq idi. İndi isə bu yerdə imarət ucalır ki, tərifini nə dillə demək olur, nə qələmlə yazmaq olur. Orada elə bir bağ var ki, heç beləsini bütün şahlığı gəzsən, tapa bilməzsən. Orda elə insanlar var ki, yer üzündə beləsi yoxdur. Orada üç doğma qardaş bizi qonaq etdi. Anası gözəl şahzadə isə oğlanları ilə birgə xoşbəxt yaşayır”(8, 380-384).

Türk nağıllarında da belə personajlara rast gəlmək olar. Xüsusən də qoca qarı, pirani qoca, dərviş, dilənçi, quldur obrazları türk nağıllarında kifayət qədər geniş yayılmışdır. Bu obrazlar içində tez-tez qarşılaşdığımız dərviş obrazı türk nağıllarında bir neçə halda ortaya çıxır. Məsələn, “Qızıl qoç” nağılında üç dərvişdən bəhs olunur. Nağılda deyilir: “Gecədən xeyli keçmiş bir də gördü qapılar taybatay açıldı, əvvəlcə əlində təsbeh olan dərviş, sonra əsalı dərviş, lap axırda da əlində qılınc olan dərviş içəri girdilər” (4, 56). Nağılda bu dərvişlər Keçələ onun başına gələcəkləri öncədən xəbər verirlər. Daha sonra isə daşa dönmüş dərvişin yenidən həyata dönməsi üçün dərmanı da Keçəlin dostuna onlar verirlər. Yaxud “Yusiflə Sənubər” üçük və nağılında padşah qardaşların övladsızlığından bəhs olunur. Nağılda deyilir ki, bir gün iki qardaş dərdləşərkən küçədə gözəl səslə oxuyan bir dərvişin səsini eşidirlər. Padşah dərvişin səsini bəyənərək yanına çağırır və ona hədiyyə vermək istəyir. Dərviş isə gülərək deyir: “Qibleyi-aləm sağ olsun, mən pay alan dərvişlərdən deyiləm, pay verən dərvişlərdənəm” (4, 67). Bunu dedikdən sonra dərviş cibindən iki alma çıxararaq onlara verir. Bu almanı yeyən qardaşların doqquz aydan sonra övladları olur. Bütün bu söylənilənlərdən aydın olur ki, dərviş türk nağılları üçün mistik personajdır. Pirani qoca isə sehrli nağıllarda əksər hallarda hər bir sirdən ağah olan məsləhətçi qismində çıxış edir. Məsələn “İsgəndər Zülqərneyn” nağılında padşahın yuxusuna gələn pirani kişi ona övladının olması üçün İsfahan padşahının qızı ilə evlənməsini məsləhət görür (4, 136). Yaxud “Yuxu” nağılında pirani qoca arvadını və övladlarını padşaha ədalətli olmağı məsləhət görür (4, 152) və s.

Y.S.Novik personajları təsnifatlandırmaq üçün daha bir status təyin etmişdi ki, bu da lokal status adlanır. Bu status sehrli nağıl personajlarını mövcud olduqları daxili və xarici məkana görə təyin edir. Xarici məkana ölkə, şahlıq, meşə, yol aid edilir. Daxili məkana isə imarət və ev aiddir (10, 240). Sehrli nağıllardakı məkan qeyri-adi varlıqların və insanların yaşadığı yerə görə təyin olunur. Türk nağıllarında əsasən rast gəldiyimiz div, pəri, su əyəsi kimi obrazların məkanı insanın yaşadığı yerlə eyni deyil. Divlər əsasən dağlarda, bəzi hallarda isə dərin quyunun dibində, yaxud ətrafı qalın divarlarla hörülmüş saraylarda yaşayırlar.

Slavyan nağıl obrazlarından olan Baba Yaqa qalın meşədə, Ölümsüz Koşşey isə dağda yaşayır. Onun şahlığı meşələrlə örtülüb və s. Bu varlıqlar isə çox zaman insanın məkanına daxil olur və onları oğurlayaraq öz məskənlərinə aparırlar.

Yaxud bəzi nağıllarda sehrli məkana məxsus qeyri-adi varlıqlar insanla qohum olurlar. Məsələn, “Baba Yaqa” nağılında ögey ananın bacısı Baba Yaqadır. İnsanın pəri qızla evliliyi motivi də bütün dünya nağıllarında olduğu kimi, Azərbaycan və rus nağıllarında da geniş yayılmışdır.

Məkan statusu ilə bağlı daha bir maraqlı əlamət möcüzəli doğum motivi ilə bağlıdır. Bu şəxslər hər iki dünyaya məxsus olurlar. Bəzən isə qəhrəmanın sevgilisi sakral dünyada əsir saxlanılır və qəhrəman onunla evlənmək üçün o biri dünyaya yola düşür. Türk sehrli nağıllarında başqa dünyaya məxsus qızla evlənmə motivləri arasında geniş yayılan versiyalardan biri də qəhrəmanın pəri qıza şəkil vasitəsi ilə aşiq olması və onu tapmaq üçün yola çıxması ilə bağlıdır. Belə evlənmə motivi əsasən möcüzəli şəkildə dünyaya gələn qəhrəmanlarla bağlıdır. Məsələn, Azərbaycan sehrli nağıllarından “Pəri xanımın nağılı”nda dərvişin verdiyi alma ilə dünyaya gələn padşah oğlu şəkildəki huriyə aşiq olur. Hurilərin məkanına daxil olmaq üçün isə dənizi keçmək lazımdır. Dənizi keçdikdən sonra oğlanın qarşısına meşə çıxır. Çətinliyi dəf etmək üçün üçüncü bacı göyərçin ona məsləhət verir. Oğlan qalaçaya daxil olur. Qarşısına çıxan qızı divin əlindən xilas edir. Onun vasitəsi ilə pəri qızla görüşür. Hurilər padşahı öz qızını bəni-adəmə vermək istəmir və s. Bir çox çətinliklərdən sonra nəhayət, oğlan pəri qızla evlənir. Gətirdiyimiz bu nümunə sehrli nağıllara xas olan o biri dünya və insanların yaşadığı lokal əlaqənin ən bariz nümunəsidir.

Ümumiyyətlə, sehrli nağıllarda personajın zahiri əlamətləri və adı onun statusunu təyin edir. Ə.Əsgərov “Sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında bahadır obrazları” məqaləsində “Ceyranın nağılı”nı təhlil edərkən yazır: “Bu nağılda qəhrəmanın asimmetrik görkəmdə doğulmasının səbəbi mətndə aydın şəkildə əks olunur. Qəhrəman fiziki cəhətdən öz mənşəyinin atributunu daşıyır” (6, 45).

Bununla yanaşı, qəhrəmanın adı da onun mənşəyindən xəbər verir. Buna nümunə olaraq Иван девкин сын (Bakirənin oğlu İvan), Надзей попов внук (Keşişin nəvəsi Nadzey), Мартын вдовий сын (Dulun oğlu Martın) və s. Azərbaycan nağıllarında isə padşahın qızı, Əccər oğlu, Süleyman peyğəmbərin qızı, Naxırçı qızı və s. qəhrəmanın mənşəyini bildirir. Yaxud möcüzəvi doğumu bildirən əlamətlər slavyan nağıllarında Покатигорошек (noxud dığırladan), Медведко (ayıdan olan), Сученко, Лутоня) Azərbaycan nağıllarında Ceyran qız, İlan arvad və s. kimi adlarla xatırlanır və nağıl qəhrəmanının totemistik əlamətlərindən xəbər verir. Slavyan nağıllarında qəhrəmanın Царенко, Поваренко, Иван Голый, Azərbaycan nağıllarında Tacir qızı, Cinlər padşahının qızı, Tacir Qəmər, Yetim bacılar, Dərzi şəyirdi Əhməd, Avçı Məhəmməd və s. kimi adlandırılması qəhrəmanın şərti, maddi və professional təyinatı ilə bağlıdır. Slavyan nağıllarında Незнайко, Иван Дурак, Василиса Премудрая, Azərbaycan nağıllarında Tənbəl Əhməd, Vəfalı arvad, İyid Eldar və s. qəhrəmanın mənəvi cəhətini təyin edir. Slavyan nağıllarında Красота Ненаглядная, Елена Прекрасная, Крошечка-Хаврошечка, Ванюша Недоросточек, Одноглазка, Azərbaycan nağıllarında Keçəl, Qızıl saçlı gözəl, Qoca Qarı və s. qəhrəmanın zahiri təyinatıyla bağlıdır.

Slavyan nağıllarında Морозко, Водяной, Студенец, Вихрь, Чернушка, Затрубник, Леший, Горыныч, Лесыня, Azərbaycan nağıllarında Ağoğlan, Qaraqaş, Dəmirdiş qız və s. qəhrəmanın rəng və ünsürlərə görə təyinatıdır.

Bəzi hallarda isə bir personaj bir neçə əlaməti özündə birləşdirir. Məsələn, salavyan nağıllarında Царевна Белая Дебедь, Буря – богатырь Шмфт коровый сын, Василиса Золотая коса, непокрытая краса, Дедушка-железный нос bu qəbildəndir.

Adlarla bağlı daha bir özəllik onların, qohumluq bağlarının təyinatı (şahzadə – şahın oğlu), yaxud lokal xüsusiyyətlərin şərti özəlliklərlə bağlılığı, (Водяной-Морской царь) ilə əlaqədardır.

S.Y.Neklyudov “Ədəbiyyataqədərki hekayə sənətində ifadə sisteminin özəllikləri” yazısında personajın təbiəti ilə bağlı yazırdı: “Personajın təbiəti onun etik cəhətdən birmənalı olmayan təzahürlərində onun adını müəyyənləşdirir. Adlarda yer alan semantik xarakterli bağlar aşkar şəkildə ortaya çıxa bilər, yaxud onun “daxili formasında” mövcud ola bilər . Beləliklə də ya gizli və görünməyən birbaşa məna cəhətlərində, yaxud da işarələr halında yalnız müxtəlif süjet funksionallığı prosesində aşkarlana bilər (9, 200).

Bu fikrə aydınlıq gətirmək üçün biz öncə totemistik adlarla bağlı nağıl personajlarının funksiyalarına nəzər salaq. Azərbaycan nağıllarından olan “İlan arvad” nağılında deyilir ki, kasıb bir kişi külfətini dolandırmaq üçün səfərə çıxır. Kişi qərib bir şəhərdə varlı bir qadınla tanış olur. Qadının təkidi ilə kişi bu qadınla evlənməyə qərar verir. Bu qadın bir xüsusiyyəti ilə digərlərindən fərqlənir. O, ət yemir və ətin evə gətirilməsinə yasaq qoyur. Biz burada mifin qoyduğu yasaq sistemi ilə qarşılaşırıq. İlan qadınla bağlı daha bir yasaq isə onun ipək donu geyinməkdən imtina etməsi olur. Kişi paltarı tacirə geri verərkən tacir kişidən bunun səbəbini soruşur. Kişi hadisəni nəql etdikdən sonra tacir kişidən bu qadının ət yeyib yemədiyini soruşur. Qadının ət yemədiyini öyrənincə tacir deyir: “Qardaş sənin arvadın ilandı, ilannan törüyüf, indi insan cildinə düşüf” (1, 61). Burada qadının ilan olması yalnız onun adında öz əksini tapmır. Nağıl boyu qadının davranışları, onda ilana məxsus keyfiyyətlərin olması da qadının mənşəyini aşkarlayır.

Rus nağıllarından «Орел-Царевич и его сын» (Qartal-şahzadə və onun oğlu) nağılında tacir oğlu İvan ova gedərkən meşədə rast gəldiyi yaralı qartalı öncə öldürmək istəyir. Qartal dilə gələrək insan səsi ilə onu öldürməməyini İvandan xahiş edir. Qartal İvandan onu özü ilə götürməsini və yemləməsini xahiş edir. Əvəzində isə bir gün ona lazım olacağını söyləyir. Qartalın bir günlük yeməyi bir qoyun olur. Bu minvalla bir il İvan qartalı yedirir. Buna qəzəblənən atası qartalı evdən uzaqlaşdırır. İvan yenidən qartalı tapır və onu yedirir. Bir ilin tamamına az qalmış yemək tükənir. İvan ağlayaraq qartala yeməyə bir şeyin qalmadığını söyləyir. Qartal İvanı belinə mindirərək uçmağa başlayır. Yolda İvanı kürəyindən yerə atan qartal bir az sonra şığıyaraq İvanı tutur və ona birinci borcunu ödədiyini söyləyir. Yerə enərkən qartal İvandan üç damla tər verməsini xahiş edir. İvan haradan tər çıxara biləcəyini soruşur. Qartal onun buxara girməsini söyləyir və burada İvanın onu əlləri yorulana qədər kisələməsini xahiş edir. İvan qartalı kisələdikcə o adama çevrilməyə başlayır.

İlan arvad nağılında olduğu kimi bu nağılda qartalın totemistik xüsusiyyətləri yalnız onun adı ilə bağlı ortaya çıxmır. Süjet xəttini izləyərkən biz qartalın totem funksiyalarının da şahidi oluruq.

Möcüzəli doğum aktı ilə bağlı nağıl qəhrəmanlarının adları artıq onların qeyri-adi bacarığa və sehrli qüvvəyə sahib olmalarına dəlalət edirdi. Y.S. Novik bu haqda yazırdı: “Qəhrəmanın möcüzəli doğumunun əhatəli təsviri təhkiyənin əvvəlində vacib kompozisiya bəndinin inversiyası kimi dəyərləndirilə bilər. Belə ki, möcüzəvi vasitənin əldə edilməsi, hansı ki, əsasən “təxmini fəlakətdən” sonra və qəhrəmanı mükafatlandıranın sınağından sonra müşayiət olunur; qəhrəmanın qeyri-adi doğumu ilə bağlı belə silsiləvi nağıllarda, ümumiyyətlə, “sehrli vasitənin əldə olunması” elementi ümumiyyətlə olmaya bilər. Çünki bu hal qeyri-adi qəhrəman-bahadır üçün səciyyəvidir” (10, 217). Əksər hallarda isə qəhrəman sehrli vasitəni əldə edir. Buna nümunə olaraq “Волшебное кольцо” nağılına nəzər salaq: Nağılda deyilir ki, arvadın oğlu Martın öncə özü hərəkət edir. Atasından ona qalan pulla it və pişik alır, ilanı oddan xilas edir və ilandan sehrli üzük hədiyyə alır. Şahzadə qızla evlənir. Şahzadə qız üzüyü ələ keçirərək otuzuncu padşahlığa uçur. Şahzadə xanım itdiyi üçün qəhrəmanı daş dirəyə salırlar. Bundan sonra itlə pişik hərəkəti davam etdirir. Onlar otuzuncu padşahlığa daxil olurlar, oğurlanmış üzüyü əldə edirlər. Otuzuncu şahlığın padşahını onlara kömək etməyə məcbur edirlər. Daha sonra sehrli üzük on iki gəncin köməyi ilə qəhrəmanın arvadını ona geri qaytarır. Buna bənzər süjet xəttinə türk, o cümlədən Azərbaycan nağıllarında da rast gəlmək mümkündür. Məsələn, “Tutuquşu” nağılında iki qardaşdan bəhs olunur. Kimyagər quşunun ürəyini və başını udan bu qəhrəmanları anası məşuqunun göstərişi ilə öldürmək istəyir. Bunu anlayan qardaşlar evdən qaçır. O, yolla gedərkən üç divlə rastlaşır. Divlər qəhrəmandan Süleymanın tacı, süfrəsi və xalçasını onların arasında bölməsini xahiş edirlər. Qəhrəman hiylə ilə onlara məxsus bu əşyalara sahib çıxır. Daha sonra isə qəhrəmanın aşiq olduğu dünya gözəli hiylə ilə qəhrəmanın sahib olduğu əşyaları ondan oğurlayır. Adanın ortasında ağlamaqdan kor olmuş qəhrəmana bu dəfə quşlar kömək edir. Belə ki, quşlar oğlana buradan xilas olmağın yolunu söyləyirlər. Qəhrəman quşların söylədiyi kimi ağacdan dənizdə batmamaq üçün özünə çarıq düzəldir. Dəryanı keçdikdən sonra ağacın budağını daşa vurur. Bu zaman at hazır olur. Daha sonra qəhrəman dünya gözəlinin yanına gəlir. Sehrli çubuğu gözələ vuraraq onu ulağa çevirir və s.

Nağıl janrı üçün ənənəvi hallardan biri də təbiət ünsürlərinin obrazlaşdırılması hadisəsi ilə bağlıdır. Bu isə onların adlarında təzahür edir. Məsələn, rus nağıllarında Звезда, Солнцева сестра, Попялов, Запечник kimi adlar bunu bir daha sübut edir. Azərbaycan nağıllarında da belə obrazlara çox rast gəlinir. Məsələn, “Tapdıq” nağılında Qəmər xanım, Şəms xanım, Günəş xanım, Tufan div kimi adlar məhz kosmoqoniyanın elementləridir. Belə nağılların genezisində Xaos-Kosmos münasibətləri yer almaqdadır və əslində bu hal bir ayinin zamanla baş verən yeni interpretasiyalarda nağıl janrına transformasiyası hadisəsi ilə bağlıdır.

Sehrli nağıllarda müşahidə etdiyimiz personajlar arasında stereotip personajlar da vardır ki, bu personajlar digər personajlara nisbətən daimi xarakterə malikdirlər. Onlar təhkiyə zamanı əsasən dəyişməz olaraq qalırlar. Bu nağıl personajlarının yerinə yetirdiyi funksiyalar da kanonikdir. Məsələn, rus nağıllarında Кошшей Бессмертный, Баба Яга, Падчерица, Иван Дурак və с. Azərbaycan nağıllarında isə Küpəgirən qarı, div, Keçəl, kiçik qardaş kimi personajlar stereotip personajlardır.

Adını çəkdiyimiz bu personajlar əsasən nağıllar üçün xarakterikdir. Nağıl fantastikasına aid personajlar olan Baba Yaqa, Ölümsüz Koşşey, Zmey Qorınıç (ilan) kimi qeyri-adi varlıqların rus xalq demonologiyasından daha çox nağıl yaradıcılığı üçün ənəvəvi olsa da, rus xalq demonologiyasının personajları olan, qulyabanı, su hamisi, damdabaca çox təsadüfü hallarda nağıllarda öz əksini tapır. Lakin bir şeyi də unutmamalıyıq ki, kanonik nağıl personajlarına mif mətnlərində rast gəlməsək də onların mənşəyi məhz mifoloji təsəvvürlərlə bağlıdır. Bu personajlar mifoloji təfəkkürdə öncə hər hansı bir demonik qüvvəni təmsil edirdi. Zamanla isə nağıl janrının kanonik personajlarına çevrilmişdilər.

Yüklə 1,22 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 15