Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- - Məskunlaşma.
- - Otarılma.
- - Daş emalı.
- - Yanacaq təhcizatı.
Səhralaşmanın dinamikasına təsir edən təbii amillər arasında ərazinin kontinentallıq dərəcəsi xüsusi yer tutur və Muxtar Respublika bu göstəricisinə görə yalnız Orta Asiya və İran yaylasının daxili səhraları ilə müqayisə ecilə bilər. Belə ki, yağıntıların orta illik miqdarı Qızılqum səhrasında 210 mm, iyulun orta aylıq temperaturu 26-29° C. Dəşti Kəvirdə müvafiq olaraq 247 mm və 30-32° C təşkil etdiyi halda, Arazboyunda bu kəmiyyət (Culfa) 215 mm və 29° C- dir. (1 ,s. 13) Göstərilən ərazilərin hamısı üçün yarımsəhra- səhra bitkiləri, boz torpaqlar, aşağı rütubətlənmə əmsalı
səciyyəvidir. İsti dövrdə baş verən quraqlıq zamanı quruntun üst təbəqəsi rütubətini tamamilə itirmiş olur və nəticədə bitki örtüyü quruyur, bəzi növlər isə yağmtılı dövrə qədər
konservasiya olunur. Yağmtılı dövrdə müvəqqəti səthi axarlar su eroziyasını gücləndirir, bu ekosistemə kompleks təsir göstərməklə torpağın humuslu qatının yuyulmasına, biosenozun azalmasına, qrunt
suyunun səviyyəsinin yenməsinə, bəzi fauna növlərinin miqrasiyasına və ya məhvinə səbəb olur. Antropogen amillər, xüsusilə aktiv,
plansız otarma və müvəqqəti əkinlər prosesin sürətlənməsinə şərait yaradır. Torpaqların qısa müddətli icarəyə verilməsi, suvarma-irriqasiya sistemlərinin müəyyən qədər dağılması torpağın uzunmüddətli kultivasiya imkanlarım məhdudlaşdırır. Belə ki, şumlanmış, düzgün və vaxtında suvarılmayan, istifadədən çıxan torpaqlarda eroziya daha sürətlə getmiş, həmin sahələrdə dərin yarğanlar əmələ gəlmişdir. Tənənəm maili düzənliyində yarğan konuslarının şleyfləriniıı stratiqrafık analizi son 20 ildə eroziyanın ən aktiv mərhələyə çatdığını isbat etməkdədir. Antropogen təsirlə səhralaşmanın inkişafı bütün yüksəklik landşaf qurşaqlarını əhatə etməkdədir. Qarauşun qərb yamaclarında formalaşan seyrək meşə odun tədarükü məqsədi ilə tamamilə məhv edilmiş, Çalxanın qərb, şimal və şimal qərb ekspozisiyasında vaxtı ilə sıx areal yaradan badam, yemişan ağaclarının, itburnu kolluqlarının tək-tək 549
nümunələri qalmışdır. Nəticə etibarı ilə ətraf bulaqların ək səriyyətinin debiti aşağı düşmüş və ya qurumuşdur. Qarauşun Buğa çeşmə dərəsində diqqətimizi cəlb edən köhnə dəyirman yeri və dəyirman daşı burada vaxtı ilə dəyirmanı işlədə biləcək miqdarda suyun axdığını sübut etməkdədir. Susuz Lizbirt kəndinin xarabalıqları arasında bulaq təknələri, bu gün ağac bitkilərindən məhrum Sarıdağda vaxtilə odun kömürü hazırlanan quyular da bu regionun yaxın keçmişinin təbii şəraiti haqqında maraqlı məlumatlar verməkdədir. Kəngərli düzündə travertin-daş karxanaları, o cümlədən terrikonlar, Duzdağ maili düzənliyində duz istehsalı zamanı ayrılan keyfiyyətsiz duz və tullantı gil qalıqları səhralaşmanı inkişaf etdirən antropogen amillər arasına daxil edilməlidir. Vaxtilə Muxtar Respublikanın başlıca qış otlağı olan Böyükdüzdə suvarılan əkin sahələrinin son bir neçə il ərzində sürətlə genişlənməsi burada təbii landşaftın arealının daralmasına səbəb olmuş, otarılma hesabına intensiv inkişaf edən səhralaşma prosesi dayanmış, kompleks daxilində mədəni landşaftla yanaşı, artıq rütubətlənmə hesabına intrazonal landşaft arealları ortaya çıxmışdır. Aqroirriqasiya tədbirləri hidrogeoloji şəraitin dəyişməsinə səbəb olmuş, torpaqlarda qələvilik artmış, təkrar şoranlıqların ayrı-ayrı ocaqları meydana gəlmişdir. Qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi də dəyişmiş və bu proses özünü üç formada göstərmişdir: qrunt suyunun minerällaşması artmış; sabit qalmış; azalmışdır. Bəzi yerlərdə həddən artıq suvarma duzların yuyulması ilə nəticələnmiş, eyni zamanda, Arazboyunda təxminən 35.5 hektar ərazidə orta və zəif dərəcədə irriqasiya eroziyası əmələ gəlmişdir. Y.Ə.Qəribovun fikrinə görə, Şərur - Ordubad (orta Arazboyu) düzündə kəskin deqradasiya nəticəsində səhralaşma ocaqları yaranmışdır (3, s.37). Bizim fıkrimizcə, bu «ocaqlar» artıq differensasiya olunmuş və qurşağa çevrilmişdir. Yeri gəlmişkən, R.H.Daşdıyevin Naxçıvanda 1800-2000 metr 550
hündürlükdə «geniş
səhralaşmış landşaft zolaqları» yaranması iddiası əsassızdır (4, s.80). Muxtar Respublika ərazisində 3300 ha torpaq sahəsi şoranlaşmaya məruz qalmış.. 530 ha sahə isə əkin dövriyyəsindən çıxmışdır. Baxımsızlıq, qayğısızlıq suvarma metodlarına düzgün riayət olunmadığından təkcə Şərur rayonunda 600 ha torpaq sahəsi şoranlaşmış, Babək rayonunda isə 670 ha yenidən şoranlaşmaya məruz qalmışdır. Eyni zamanda, Muxtar Respublika ərazisində 4700-dən artıq torpaq sahəsində, su eroziya baş vermişdir (5, s. 166-167). T.H.Talıbovun fikrinə görə, ərazidə eroziya'fəaliyyəti nin güclənməsinə, eləcə də bitki örtüyünün və onun növ- müxtəlifliyinin azalması nəticəsində səhralaşmanın inkişafına normadan artıq otarılma da təsir etməkdədir (6, s. 148). Orta Arazboyunurı düzənlik landşaftı kompleksi daxilində səhralaşmanı inkişaf etdirən təbii və antropogen amillər, əsasən, aşağıdakılardır: - Məskunlaşma. Sovetlər hakimiyyəti dövründə yanlış olaraq dağ kəndlərinin düzənlik zonaya köçürülməsi və Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü ilə əlaqədar əhalinin məcburi miqrasiyası (Savxoz, Böyükdiiz, Yeni Kərki və s. yayayış məntəqələri)
Qış otlaqlarında aparılan intensiv otarılma nəticəsində torpağın deqradasiyası
Əhaliyə, müvəqqəti icarəyə verilmiş torpaqların şumlanması və fasiləli becərilməsi nəticəsində səhra və yarımsəhra bitki örtüyünün məhvi
Kəngərli düzündə travertin-daş emalı ilə əlaqədar əmələ gələn dərin çökəkliklər, karxana tullantılarından yaranan terrikonlar və karxanalara çəkilən çoxsaylı torpaq yollar
Blokada şəraitində yaşayan əhalinin yanacağa olan tələbatının ödənilməsi məqsədi ilə bitkilərin qırılması və onların kök sistemindən yanacaq kimi istifadə. Qeyd etmək lazımdır ki, səhra və 551
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|