Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ bu cür fonoloji diferensial lıq türkologiyada farinqallaşma hadis əsi ilə izah olunur. Müqayisə edək: Azərb. ad, dolq. aat “ad” ( CДР, 11), Azərb. aş- “aşmaq”, dolq. aas- “aş- maq” ( CДР, 11). G.Klausonun etimoloji lüğətində də tək- hecalı kök sözlərin bir qismi uzun variantda verilir: kaar- “qarışdırmaq”, kaan “qan” (GC, 629) və s. Əski uyğur yazısında, yəni brahmi əlifbasında uzun və qısa saitləri ifadə edən ayrı-ayrı hərflər olmuşdur. Həmin fakt da bir daha q ədim türk dilində uzun saitli kök morfem- l ərin mövcudluğunu təsdiq edir. Nəzərə alsaq ki, yazıyaqə- d ərki kök dildə – prototürkdə supraseqment vahidlər (yəni s əsin tonu, tembri, intonasiya, vurğu) fonematik funksiya daşımışdır, o zaman ilkin söz köklərində bu hadisənin möv- cudluğu və söz yaradıcılığı üsulu kimi çıxış etməsi şübhə doğurmamalıdır. Q ədim türk dilində ad - feil omonimliyini fərqləndir- m ək üçün də ilkin uzanmadan istifadə edilmişdir. Məsələn, tāt- // dāt- “dadmaq” - tat // dad “dad, ləzzət” (92, 67). Mü- asir türk dill ərində də bu izlər qorunmuşdur. Beləliklə, biz ilkin uzan manı qədim türk sözünün əlaməti kimi qəbul edi- rik. Y əni ilkin uzanma faktı ulu dilin morfonoloji relikt- l ərindən biri kimi mühafizə olunmuşdur. Türk dill ərində qədim söz yaradıcılığı vasitələrindən biri d ə səs reduksiyasıdır. Tarixən fonetik yolla söz yara- dıcılığı vasitələrindən biri olan səs reduksiyası ilə onlarla yeni söz yaran mışdır. Araşdırmalar göstərir ki, qədim dövr- l ərdə söz kökünün əvvəlinə (yəni anlautuna) samit artır- maqla, h əmçinin söz kökünün sonunda samit reduksiyası il ə yeni sözlər təşəkkül tapmışdır. F.Ağasıoğlu kök söz- l ərdəki k=o fərqini qədim dialekt fərqi kimi izah edir (3, 120 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI 213-216). Türk dill ərində kol // öl, kur // ur, an- // qan-, us // huş, in // hin paralellikləri də bu faktlara misal ola bilər. H əmin nümunələr söz köklərində səs reduksiyasının və ya- xud s əsartımının söz yaradıcılığına səbəb olduğunun sübu- tudur. N.A.Baskakov türk dill ərində reduksiyanı, xüsusilə söz əvvəlində samit düşməsinin köməyi ilə yeni köklərin forma laşmasını ən məhsuldar söz yaradıcılığı üsullarından biri adlan dırmışdır. O, türk söz köklərinin formalaşmasında bu tipli fonetik hadis ələrin əhəmiyyətli rol oynadığını göstərir (113, 175). S əsdüşümü prosesində sadə quruluşlu sözlər daha da sad ələşdiyi kimi, mövcud ikihecalı sözlərin təkheca- lılaşması, bilavasitə aqlütinasiya ilə bağlı olaraq şəkilçinin söz kökün ə yanaşması ilə səciyyələnən fuziya hadisəsi və s.-də öz əksini tapır. Türk dillərində, o cümlədən oğuz qrupu türk dill ərində səsdüşümü prosesində samitlərin düşməsi daha qabarıq şəkildə özünü göstərir (76, 80). Vaxtil ə türk dillərində kombinator xarakterli fonetik hadis ələr söz köklərində semantik diferensiallaşmaya gəti- rib çıxartmışdır. Kök sözlərdə reduksiyanın derivatoloji funksiya daşımasından danışarkən biz təkhecalı qədim söz kökl ərini nəzərdə tuturuq. Əslində, kök sözlərdə samit dü- şümü həm söz əvvəlində, həm də söz sonunda tarixən kom- binator hadis ə səciyyəsini də daşımışdr. Yıl-il, yut-ud-, yız- iz, yit-it- v ə s. tipli misalların timsalında bu faktı görmək müm kündür. Araşdırmalar sübut edir ki, türk dillərində kar samitl ərə nisbətən, cingiltili samitlər təkhecalı kök mor- feml ərdə daha çox reduksiyaya məruz qalmışdır (76, 112). M əlumdur ki, söz əvvəlində y- anlautu qədim türk söz- l ərinin xüsusiyyətidir. Ancaq sonradan Azərbaycan dilində bir çox sözl ərin əvvəlində y samiti düşmüşdür. Müasir türk 121 BABA MƏHƏRRƏMLİ dili is ə bu fonetik əlaməti indi də qorumaqdadır. Türk dili il ə Azərbaycan dilindəki təkhecalı sözləri müqayisə etdikdə h əmin sözlərdəki ilkin samitin Azərbaycan dilində reduk- siyaya uğramasını görürük: türk. yit- Azərb. it-, türk. yut-, Az ərb. ud-, türk. yüz-, Azərb. üz- və s. Digər türk dillərində d ə bu fonoloji əlamət mühafizə olunmuşdur. Bu fərqlən- dirici fonetik xüsusiyy ətlər türk dillərinin fərdi inkişafının n əticəsi ilə bağlı yaranmışdır və yaxud da qədim dialekt f ərqlərinin göstəricisidir. Türkologiyada söz əvvəlində samit düşməsindən N.A.Baskakov, E.V.Sevortyan, A.M.Şerbak və B.M.Yu- nus əliyevin tədqiqatlarında ətraflı bəhs olunmuşdur (251, 148). N.A.Baskakov CV (samit+sait) quru luşlu köklərin tarix ən CVC (samit+sait+samit) tipli köklərdən sonuncu samitin reduk siyası nəticəsində yarandığını qeyd edir. O h əmçinin VC (sait+samit) tipli sözlərin (C)VC (samit+ sait+samit) quruluşlu köklərdən söz başındakı samitin re- duk siyası nəticəsində formalaşdığını iddia edir ( 115, 61). S əsdüşümü (reduksiya) hadisəsi dilin fonoloji sis- teminin inkişafı ilə bağlıdır və kombinator mahiyyət daşı- yır. Lakin dilin ilkin mərhələsində səsdüşümü derivatoloji funksiya da daşımışdır. Azərbaycan dilçiliyində səs reduk- siyası ilə söz yaradıcılığı məsələlərindən ilk dəfə geniş şə- kild ə S.Əlizadə bəhs etmişdir (22, 28-29). S.Əlizadə çox- hecalı köklərdə səs reduksiyasının söz yaradıcılığına səbəb oldu ğunu göstərmişdir. Yəni onun araşdırmalarında təkhe- calı kök morfemlərdən bəhs olunmamışdır. Müəllifin göstər- diyi iki hecalı köklərdə səsdüşümü ilə bağlı söz yaradıcılığı sonrakı prosesdir. S.Əlizadə qeyd edir ki, belə sözlərin ək- s əriyyəti 2, 3 hecalıdır; yəni morfoloji cəhətdən tarixən kök 122 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|