Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI deyil, əsasdır (düzəltmə köklərdir), həm də çoxu feildən düz ələnlərdir (22, 27). O yazır: “Müşahidələr və faktlar göst ərir ki, hətta fonetik hadisələr (səs yerdəyişməsi, səs- düşümü) türk dillərində söz yaradıcılığına, yəni leksik və qrammatik vahidl ərin formalaşması prosesinə biganə deyil- dir, ilkin kökl ərin araşdırılması nəticəsində meydana çıxa- rılan bir çox faktlar bunu bir daha sübut edir” (24, 49). B ir faktı nəzərdən keçirək: *ya- “işıqlanmaq, parla- maq” morfemind ən törəmiş yarın sözünün tərkibində qoru- nan v ə y samitinin reduksiyası nəticəsində yaranan ar // er allomorfundan sonralar erk ən, ertə kökləri yaranmışdır. Dilimizd əki alış- feili ya+l- “yanmaq, parlamaq” kök yuva- sından törəmişdir, anlautdakı (söz əvvəlində) y samiti re- duk siyaya uğramışdır. Yəni alış- feili tarixən *yıl- // *yal- “parlamaq, yanmaq” gövd əsindən törəmiş düzəltmə feildir. Bu feild ə (y)al hissəsi etimoloji cəhətdən gövdədir, -ış isə daşlaşmış şəkilçidir. Bəzən söz köklərində samit reduksi- yası dillərin fonotaktika xüsusiyyətləri ilə bağlı yaranmış- dır. Məsələn, Azərb. sıx- (maq), dolq. ık- “sıxmaq” (CДР, 83), türk.dil. kuş // quş, şum. us “ev qazı və ya ördəyi” (SL, 7). Burada dilin q ənaət prinsipini də nəzərə almaq lazımdır, çünki dild ə qənaət qanunu, ilk növbədə, fonoloji sistemdə özünü göst ərir. Linqvistik qənaət nəzəriyyəsinin banisi A.Mar tine yazır ki, məhz qənaət prinsipi dilin fonoloji sis- teminin funksional laşmasını idarə edir (213, 16). Reduk- siya müxt əlifsistemli dillərdə söz yaradıcılığına səbəb ol- muşdur. Məsələn, hind-Avropa dillərindəki aqon “od-alov” sözünün kökünd ə y samitinin reduksiyası nəticəsində yara- nan *aq gövd əsi türk dillərindəki yak- “yanmaq” kökünün müqayis əsində ortaya çıxır. 123 BABA MƏHƏRRƏMLİ Türk söz kökünün ikihe calılığa doğru morfoloji inkişa- fında səciyyəvi əlamətlərdən biri də sonradan ikihecalı və t əkhecalı köklərdə səs reduksiyasının baş verməsidir. Məsə- l ən: tarığ - tarı // darı, kıtığ - kıtı // kıyı, kuyuğ - quyu, tiriğ - tiri v ə s. Azərbaycan dilində rı ünsürlü sözlərin morfoloji inki şafından danışan S.Əlizadə müasir Azərbaycan dilində indi ikihec alı işlənən bəzi sözlərin vaxtilə abidələrdə qapalı heca da işləndiyini göstərir: ağrıq, ayrıq və s. (23, 12). Tari- x ən açıq hecalı köklərin qapalıya, eyni zamanda qapalı hecalı kökl ərin açıq hecalı köklərə keçməsi prosesləri baş ver- mişdir. Həmin fonoloji hadisələr bir çox halda söz yara dıcılığı funksiyası daşıyaraq türk dillərində yeni köklərin forma laşmasına səbəb olmuşdur. Ümumiyyətlə, kök sözlərin anlautunda (söz əvvəlində) samit düşməsi çox səciyyəvidir. Bu s əciyyəvi xüsusiyyət əksər kök sözlərin fonosemantik inki şafında özünü göstərir. Altayşünaslıqda Ramstedt-Pellio qanununa gör ə, Altay dillərində söz əvvəlində bəzi samitlər sonradan fonoloji d əyişmələr nəticəsində reduksiyaya uğramışdır: p~f~b~w~v>h~x~g~γ~q>0 (115, 106). F.Ağasıoğlu qeyd edir ki, türk dillərində saitlə başla- yan b əzi sözlərin q, k, x, h ilə başlanan variantları da vardır. Doğrudur, belə sözlərdə bəzi variantlar arasında qrammatik v ə ya semantik fərq yaranmışdır, lakin onların eyni yuva- dan tör əməsi şübhə doğurmur. Türk dillərində aş- as // kaş, uç // uş // quş (3, 214) diferensiallıqları reduksiyanın deri- vatoloji proses ol masını sübut edir. A.Vamberinin etimoloji lü ğətində söz kökləri fonovariantlar şəklində verilmişdir. M əsələn, A.Vamberi türk dillərində as- // kas- // kaz- // kar- kökl ərinin müxtəlif sözlərin yaranması üçün özül rol oyna- dığını göstərir. O, uyğur dilindəki asıkmak “cızmaq”, 124 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI cağatay dilindəki esmek “qazmaq”, kasımak “qaşımaq”, ya- kut dilind əki kas- “qazmaq” sözlərinin homogen olduğunu qeyd edir. A.Vamberi k anlautunu ilkin hesab ed ərək, son- radan quttural samitin düşdüyünü bildirir (EWTTS, 22). Türk dill ərində protetik səslər mövcuddur. Səsartımı (proteza) hadis əsinə müasir dövrdə kombinator xarakterli hadis ə kimi yanaşılır, dilin əski dönəmlərində isə səs protetikliyi yeni kökl ərin formalaşmasına zəmin yarat- mışdır. Tarixən kök sözlərdə proteza, yəni səsartımı yeni kökl ərin yaranması üsullarından biri olmuşdur. Bu faktı ax- // ak- “axmaq” v ə yağ- “yağmaq” feillərinin etimoloji t əhlilini aparmaqla müəyyənləşdirmək mümkündür. Yağ- feilind ə ax- feilinin semantikasından bir qədər uzaqlaşma müşahidə edilir. Ax- feilinin qədim variantının aq- // ak- şəklində olmasını (ДТС, 48; ПДП, 359) nəzərə alsaq, h əmin sözün qədim *ka “su” kökündən metateza nəticə- sind ə yarandığını ehtimal etmək olar. Ş.B.Nafikov *ak- “axmaq” feili il ə *ka “su” kökünün homogenliyi fikrini q əbul edir (227, 214). Doğrudur, bu feilin mənşəyi haq- qında digər fikirlər də var. Məsələn, B.Xəlilov bu feilin amorf quru luşlu a- kökünün “ayırmaq” mənasından yaran- dığını ehtimal edir (32, 83). Həmin feil türk və türkmən dill ərində ak- variantındadır. Azərbaycan dilindəki ax- feili k // x refleksini əks etdirir. N.A.Baskakov aq- feili ilə yaq~ya γ~yaw- “yağmaq” köklərində y reduksiyasının söz yara dıcılığına səbəb olduğunu göstərir və y anlautunu ilkin hesab edir (113, 175). Hal buki bizim araşdırmamız sübut edir ki, yağ- feili, əslində, ak “su” kökündən y protetikliyi il ə formalaşmışdır. E.Z.Kajibəyov da yağ- feili ilə ax- feil- l ərinin homogenliyini göstərir. O, həmçinin türk dillərin- 125 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|