TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
VC (sait+samit) tipli kök morfeml
ərin qədim variant-
larının semantikasında müşahidə edilən ən səciyyəvi cəhət-
l
ərdən biri onların əksəriyyətinin omonimlik xüsusiyyətinə
malik olmasıdır. Bu cəhəti N.A.Baskakov da qeyd edir. O,
bu omonimliyin ya
ranmasını VC (sait+samit) quruluşlu
kök morfeml
ərin struktur inkişafı ilə bağlayır: аt- “addım-
lamaq”, *at- “tullamaq”, *at “ad” (113, 181). Bu semantik
proses
əksər türk dilləri üçün səciyyəvidir. Məsələn: s.uyğ.
ur “n
əfəs, həyat”, ur- “kəsmək”, ur- “aşağı düşmək”, ur
“kişi geyimi”, ür “yuxarı, ür- “yuxarı qalxmaq”, oy “səs”,
oy “d
ərə” (201, 80, 81). Qədim türk dillərində işlənən bu
kök morfeml
ərin zaman keçdikcə fonetik formaları dəyişik-
liy
ə məruz qalmışdır. Məsələn: qəd.türk. аb “ov”, Azərb. оv.
Bu cür kök morfeml
ərin fonetik inkişafında cingiltiləşmə də
müşahidə olunur: qəd.türk. * аt “ad”, Azərb. аd, qəd.türk. оt
“ot”, Az
ərb. оd. Müqayisə üçün qeyd edək ki, türk və
monqol dill
ərində VC (sait+samit) strukturlu kök morfemlər
paralellik t
əşkil edir: türk. ur “nəsil”, mon. ür “məhsul”,
türk.
оr “çuxur”, mon. оr “iz, yer” (MTS, II, 967).
Türk dill
ərində bir çox daşlaşmış köklərin arxetiplə-
rini Altay dill
ərindəki analoji faktları müqayisə etməklə
b
ərpa etmək mümkündür. Məsələn, *al- “dərk etmək”:
türk.
algılamak- “dərk etmək”, kor. alda “bilmək”, tunq.
alagu “oxumaq” (238, 45). Sonor samitl
ərin əvəzlənməsi
qanunauy
ğunluğuna görə *al- “dərk etmək” və an- “xatır-
lamaq” feill
ərinin mənşəyi eynidir. Türk dillərində bəzən
bir söz kökünün daxilind
ə daşlaşmış bir neçə leksik şəkilçi
mü
şahidə olunur. Məsələn, müasir türk dilində quruluşca
sad
ə hesab edilən ulaş- “çatmaq” feili etimoloji cəhətdən
*ul+
a+ş formasında morfoloji inkişaf keçmişdir, - a və ş
181
BABA MƏHƏRRƏMLİ
komponentl
əri həmin söz kökündə fuziallaşmış şəkilçi fun-
ksiya
sındadır. Bu ehtimalı Ə.Yəsəvinin XII əsrə aid
“Divani-hikm
ət” əsərində ula- feilinin “birləşmək, əlavə et-
m
ək” mənasında müstəqil kök kimi işlənməsi faktı sübut
edir (ƏY, 126). Bəzi ikihecalı köklərin etimoloji cəhətdən
t
əkhecalı VC tipli köklərdən yarandığını digər dillərdəki
leksik paralell
ər təsdiq edir. Məsələn, axsa- feili k // x ref-
leksi il
ə *ak- “hərəkət etmək” feilindən təşəkkül tapmışdır.
Müqayis
ə edək: mon. aγsa- “qalxmaq” (ЭСТЯ, I, 69).
Bel
əliklə, bu nəticəyə gəlirik ki, türk dilləri üçün VC
(sait+samit) heca tipi
ən qədim söz formalarından biridir.
Çağdaş türk dillərində işlənən bir çox törəmə köklər bu
heca strukturundan yaranmışdır, ancaq bu tipli köklərin ha-
mısı ilkin deyil. Onların bir qismi etimoloji baxımdan törə-
m
ədir. Morfonoloji təkamül nəticəsində bəzi VC (sait+sa-
mit)
quruluşlu morfemlər fuzial köklərə çevrilmişdir.
182
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
IV FƏSİL
TÜRK DİLLƏRİNDƏ SÖZ YUVALARI
İlkin söz köklərinin bərpa edilməsində söz yuvası
metodunun t
ətbiqinin mühüm əhəmiyyəti var. Bu metod iki
prinsip
ə əsaslanır: fonetik və semantik. Dilin qədim mərhə-
l
əsində bir söz kökünün bir neçə məna daşıması, yəni poli-
fun
ksionallığı ilkin morfoloji quruluşun səciyyəvi cəhət-
l
ərindəndir. İndi omonimlik adlandırdığımız hadisə proto-
dil
ə aid təkhecalı söz köklərinin əsas xüsusiyyələrindən biri
olmuşdur. Vaxtilə tərkibcə eyni olan monosillabik sözlər
prototürk ça
ğında polisintetik funksiya daşımışdır (207,
91). Qeyd ed
ək ki, A.Vamberinin müəllifi olduğu türk
dill
ərinin ilk etimoloji lüğəti söz yuvaları prinsipinə uyğun
yazılmışdır. Məsələn, o, uyğ. ali “aşağı”, cağ. alçaq, türk.
alt, yak.
alın “aşağı” sözlərinin mənşəyində al // il “aşağı”
kök morfeminin dayan
dığını göstərmişdir (EWTTS, 13).
Y
əni türkologiyada söz yuvası metodundan ilk dəfə məhz
A.Vamberi istifad
ə etmişdir.
Q
ədimə doğru getdikcə türk və qeyri-türk sözlərinin
s
ərhədini müəyyənləşdirmək də çətinləşir. Dərin etimoloji
t
əhlillər, söz köklərinin kompleks analizi üçün geniş tipo-
loji müqayis
ələr aparmaq lazımdır. Tədqiqatlar bir daha
sübut edir ki, ölü kökl
ərin izləri daha çox türk dillərində
uzunömürlülük hüququ qazan
mışdır. Ona görə ki, türk
dill
ərinin morfologiyası uzun müddət ərzində, demək olar
ki, d
əyişməmişdir və ya yaxud da az dəyişmişdir (32, 8).
Dilçilikd
ə ilkin söz köklərinin bərpasının bir çox metodları
mövcuddur. Bunlardan
biri söz yuvası metodudur. Azər-
183
BABA MƏHƏRRƏMLİ
baycan dilçiliyind
ə V.Aslanov (11, II, 64, 167), F.Ağa-
sıoğlunun (4, 221-228; 5, 229-232; 6, 233-236), B.Xəli-
lovun (32, 61, 89, 142, 160) t
ədqiqatlarında söz yuvası
meto
dundan geniş istifadə edilmişdir. Türk dillərində ana-
loji derivat
ları müqayisə etməklə, törəmə sözlərdə semantik
v
ə fonetik qanunauyğunluqları gözləməklə söz yuvalarını
b
ərpa etmək mümkündür. Bəzi söz yuvalarına nəzər salaq:
*Ta “ yüks
əklik”: Bu yuvadan törəyən sözlərdən biri
tağ // dağ sözüdür. M.Ergin qeyd edir ki, Orxon abidələrində
dağ sözü ta formasında işlənmişdir (85, 130). Deməli, dağ
sözünün kökü q
ədim türk yazılı abidələrində qorunan, kar
anlautlu *ta morfemidir, sonuncu
ğ komponenti daşlaşmış
şəkilçi funksiyasındadır. Tuva etimoloqu B.İ.Tatarintsev dağ
sözünü da – q~ta-q t
ərkiblərinə ayırır və da- kökünü “yuxarı
qalxmaq” anla
mında izah edir (ЭСТув.Я, II, 35). Ən qədim
türk dill
ərindən olan çuvaş dilində bu sözün ilkin CV for-
ması mühafizə olunmuşdur: çuv. tu “dağ” (ЭСЧЯ, 254). E.ə.
III minilliyin bi
rinci yarısına aid şumer dastanlarında Aratta
ölk
ə adı kimi işlənmişdir. Alimlər müəyyənləşdirmişlər ki,
h
əmin sözün əsasında ta “dağ” sözü durur (40, 198).
Q.Kazımov bu sözün arxetipini N.Andreyevin boreal kon-
sep
siyasına əsaslanaraq *ta (“düz, çöl, səhra, təpə, dağ,
d
ərin”) formasında bərpa edir (40, 43). N.Y.Marr çuvaş di-
lind
əki tura “tanrı, səma” sözü ilə tu “dağ” sözü arasında se-
man
tik bağlılıq olduğunu göstərir (211, 8). Ə.Tanrıverdi
qeyd edir ki, problem
ə tarixi-linqvistik yanaşma göstərir ki,
ta
derivatı qədim türk dilindəki tenqri // taηrı (“göy-səma,
Allah”),
tağ (“dağ, yerin hündür, dik, yamaclı və zirvəli
hiss
əsi”), eyni zamanda çin və koreya dillərindəki tanqun
184
Dostları ilə paylaş: |