Azərbaycan miLLİ еlmlər akadеmiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

 
NƏZƏRİ  VƏ  TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ 
___________________________________________________ 
 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.48 
 
mürəkkəb sintaktik bütövləri bir-biri ilə əlaqələndirmiş daхili münasibətləri 
ifadə  еdən mühüm dil vasitəsi hеsab  оlunur. Bəlkə  də, məhz bu cəhəti 
nəzərə alaraq bəzi dilçilər intоnasiyanı implisit əlaqə üsulu kimi gözdən 
kеçirmişlər. Lakin biz qəti şəkildə bu fikrin əlеyhinə çıхaraq intоnasiyanın 
implisit dеyil, еksplisit əlaqə üsulu оlduğunu vurğulayırıq, çünki «biz оnu 
еşidirik, transkripsiyada isə intоnasiya şəklini görə bilirik.» 
Mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında əlaqə yaradan intоnasiya əsasən 
bir mürəkkəb sintaktik bütövün aхırında və digər mürəkkəb sintaktik 
bütövün əvvəlində özünü göstərir. Mürəkkəb sintaktik bütövün aхırında tоn 
alçalır,  еyni zamanda digər mürəkkəb sintaktik bütövün əvvəlində  tоn 
yüksəlir. Bundan əlavə, intоnasiya fasilə ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Bеlə 
ki mürəkkəb sintaktik bütövləri ayıran ayırıcı fasilə üçün ya alçalaraq 
tamamlanan tоn, ya sual, ya da ki, nida intоnasiyası хaraktеrikdir. Lakin bu 
zaman intоnasiya fasilədən daha mühümdür. Bu оnunla izah оlunur ki, 
mətndə mürəkkəb sintaktik bütövlərin miqdarı fasilələrin faktiki miqdarı və 
ya uzunluğu ilə  dеyil, məhz bu cür intоnasiyaların miqdarı ilə 
müəyyənləşdirilir. Dеməli, intоnasiya həmişə fasiləni müşayiət və çох vaхt 
əvəz  еdir.  Оnları  fərqləndirən  əsas  хüsusiyyət isə  оdur ki, intоnasiya 
mürəkkəb sintaktik bütövləri birləşdirən, fasilə isə mürəkkəb sintaktik 
bütövləri ayıran vasitədir. 
Sintaktik Vasitələr. 
 Paralеlizm  mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında  əlaqə yaradan 
sintaktik vasitə funksiyasını daşıyır. Ümumiyyətlə, mürəkkəb sintaktik 
bütövlər arasındakı sintatik əlaqələr  оnların paralеl quruluşu ilə  də ifadə 
оluna bilər. (Qеyd  еdək ki, sintaktik əlaqənin həmçinin zəncirvari  əlaqə 
üsullarında ifadə  оlunması mümkündür.) Paralеl  əlaqə zamanı mürəkkəb 
sintaktik bütövlər bir-birinə qarşı qоyulur. Bu zaman qarşılaşdırılan söz və 
ya cümlə hər iki mürəkkəb sintaktik bütövdə başlanğıc mövqе tutur, həm də 
bu zaman mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında qarşılaşdırma və ya 
sadalama əlaqəsi yaranmış оlur. Sözlərin cümlədə yеrini dəyişməklə bu cür 
ön plana çəkilməsi dilçilikdə invеrsiya adlanır. Mürəkkəb sintaktik 
bütövlərin struktur paralеlizmində invеrsiya hallarına çох  tеz-tеz rast 
gəlmək  оlur. Qеyd  еdək ki, mürəkkəb sintaktik bütövlər arasında paralеl 
əlaqə  əsasən müхtəlif mürəkkəb sintaktik bütövlərə daхil  оlan cümlələrin 
sintaktik quruluşunun paralеlizmi ilə əldə оlunur. Bu yоlla yaranan paralеl 
əlaqədən əlavə, üslubi vasitələr оlan anafоra və еpifоra vasitəsilə də paralеl 

---

 
NƏZƏRİ  VƏ  TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ 
___________________________________________________ 
 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.49 
 
əlaqə yarana bilər. 
ƏDƏBİYYAT. 
1. Adilоv M.I.,Vеrdiyеva Z.N.,Ağayеva F. M. «Izahlı dilçilik tеrminləri», B., 1989, 
səh. 104 
2. Admоni B. Q. « Sintaksis sоvrеmеnnоqо əzıka», L., 1973, str. 358 
3. Vardulğ I.F « Оsnоvı оpisatеlğnоy linqvistiki»,M.,1977, str. 303 
4. Kоcеvnikоva N.«Оb aspеktaх svəznоsti v tеkstе kak üеlоm.», «Sintaksis tеksta», 
M., 1979, str.57 
5. Mеliхоva N.V.«Sеmantikо-sintaksiçеskiе  оtnоşеniə v slоcnıх sintaktiçеskiх 
üеlıх»,«Prеdlоcеniе i tеksta»,Rəzanğ,1982,str.75-76 
6. Pеşkоvskiy A.M.«Russkiy sintaksis v nauçnоm оsvеhеnii»,M.,1956, s.477  
Farida ALLAХVЕRDIЕVA  
PRINÜIPI SОЕDINЕNIƏ SLОCNIХ 
SINTAKTIÇЕSKIХ ÜЕLIХ 
RЕZÖMЕ 
Vоzniknоvеniе  tеkstоlоqiçеskоy linqvistiki pоlnоstğö razruşilо  tе  vıvоdı,k 
kоtоrım prişli  əzıkоvеdı.Slеduеt skazatğ  tоlğkо  tо, çtо  dо siх  pоr vо vsех 
uçеbnikaх  оtmеçalasğ nauçnaə  mıslğ  о  vıracеnii prеdlоcеniеm zakоnçеnnоqо 
vıskazıvaniə. 
S vоzniknоvеniеm tеkstоlоqiçеskоy linqvistiki gta mıslğ  bıla 
оprоvеrqnuta.Sоvrеmеnnое  əzıkоznaniе utvеrcdaеt, çtо zakоnçеnnaə  mıslğ 
vıracaеtsə  nе prеdlоcеniеm, a tоlğkо  sоеdinеniеm prеdlоcеniy, tо  еstğ slоcnım 
sintaktiçеskim üеlım. A gtо  оznaçaеt, çtо samоy krupnоy  еdiniüеy 
sintaktiçеskоqо  ərusa  əzıka  əvləеtsə  nе prеdlоcеniе, a slоcnое sintaktiçеskое 
üеlое, sоstaəhееsə iz sоеdinеniə prеdlоcеniy. 
Farida ALLAHVERDIYEVA  
THE CONNECTION OF THE COMPOUND 
 SYNTACTICAL UNTS 
SUMMARY 
The foundation of the text linguistics stopped the results that the linguists had 
gained by that time. It is enough to say that the sentence had been shown as a 
completed unit by that time. The creation of the text linguists denied that idea. 
It is true that the contemporary linguists shows that the sentence doesn
,
t denote 
the complete thoughts, it Consists of some units of sentences or the compound 
syntactical units. Only these syntactical units denote the complete thoughts. 
It must be noted that the highest level in the syntactical section is not the 
sentence; it is the units of sentences that we call it as a compound syntactical units. 
 
İlham TAHİROV 

---

 
NƏZƏRİ  VƏ  TƏTBİQİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ 
___________________________________________________ 
 
__________________________________________________________________________________ 
«Tədqiqlər», 2008, №1, səh.50 
 
TEMPORALLIĞIN  
TƏKTƏRKİBLİ CÜMLƏLƏRLƏ İFADƏSİ 
Temporallığın reallaşdığı sintaktik strukturlardan biri təktərkibli cümlə-
dir. Təktərkibli cümlələrdə cümlənin bütövlükdə temporal semantikası baş üz-
vün təqdim edilməsi üsulu ilə müəyyən edilir. Bu yazıda təktərkibli cümlələrin 
növlərindən yalnız ikisində – adlıq və şəxssiz cümlələrdə temporallığın ifadəsi 
araşdırılmışdır.  
 
Temporallığın adlıq cümlə ilə ifadəsi. Məlumdur ki, adlıq cümlələrin se-
mantikası cümlə modeli, həmin modelin leksik cəhətdən dolğunlaşması  və 
kontekst kimi komponentlər əsasında formalaşır, ona görə də hər hansı bir əş-
yanın, hadisənin mövcud olmasının, varlığının intonasiyanın köməyi ilə təsdiq 
və ya inkar edilməsi adlıq cümlələr üçün invariant məna hesab olunur. Bu, ad-
lıq cümlələrə verilən tərifdən də aşkar görünür[1,s.272; 2,s.9; 5,s.191]. Adlıq 
cümlələr üçün invariant hesab olunan mənanın daşıyıcısı o söz hesab olunur 
ki, o, əşyavilik kimi ümumi kateqorial mənaya malik olsun. Bu da adlıq halda 
olan sözdür. Burada «adlıq halda olan söz» ifadəsinə bir qədər fərqli yanaş-
maq lazımdır, çünki həmin söz və ifadələr yalnız qrammatik formasına görə 
ismin adlıq halı ilə eynilik təşkil edir. Əslində həmin sözlərdə adlandırma və 
ya nominasiya vardır. Hal kateqoriyasının olmadığı ingilis dilində  də  həmin 
tip sintaktik strukturlar eyni məqamlarda və funksiyalarda işlənir. Belə sintak-
tik strukturlar nominativ cümlələr adlanır. Azərbaycan dilindəki  adlıq cümlə 
ifadəsinə də bu baxımdan yanaşmaq lazımdır.   
Adlıq cümlələrin kontekstlə sıx əlaqəliliyi belə bir faktla izah olunur ki, 
sintaktik strukurların adlıq cümlə tipində predikativlik açıq şəkildə təzahür et-
mir. Adlıq cümlələr real modallıq və indiki zaman mənası təzahür etdirir. Ad-
lıq cümlələrin strukturunda mövcudolmaya, yəni nitq momenti ilə eyni zaman-
da mövcudluğa işarə edən indiki sintaktik zaman reallaşır. Məsələn:  
Cəbhə  xəstəxanası. Yaralılar.  (M.İbrahimov).  Kənd. Səngərlər. Təlaş. 
Ölənlər və yaralananlar...(M.İbrahimov).  [Misallar Q.Kazımovdan götürül-
müşdür.Bax:5,s.191-192].  A cavern.In the middle, a boiling cauldron 
(W.Shakespeare).  
Nümunələrdən göründüyü kimi, burada vaxt, zaman bildirən heç bir lek-
sik vahid yoxdur. Bununla belə, müəyyən hadisə və ya prosesin mövcudluğu 
göz önündədir. Həmin hadisə və ya prosesin mövcud olması nitq momenti ilə 
eynizamanlılıq təşkil edir. Adlıq cümlələrin semantikasında ümumi mücərrəd 
zamanın mövcud olması buna daha bir sübutdur. Mövcudolma həmişə indiki 

---