Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 
163 
Cədvəl 3.8. 
Bərk buğda (T.durum Desf.) sortlarının normal şəraitdə verdiyi  
məhsuldarlıq elementlərinin korrelyasiyası   
 
Əlamətlər 
Bitkinin 
hündürlüyü 
Məhsuldar 
gövdələrin sayı 
Sünbülün 
uzunluğu 
Sünbülün 
çəkisi 
Sünbül 
cüklərin sayı 
Dənin kütləsi  Dənin sayı 
1000 dənin 
kütləsi 
Bitkinin hündürlüyü 
1.00 
0.147 
-0.210 
0.264 
0.069 
0.218 
0.100 
0.108 
Məhsuldar  gövdəlrin 
sayı 
0.147 
1.00 
0.115 
-0.179 
0.151 
-0.186 
-0.235 
-0.234 
Sünbülün uzunluğu 
-0.210 
0.115 
1.00 
-0.049 
-0.31 
-0.077 
-0.116 
-0.022 
Sünbülün çəkisi 
0.264 
-0.179 
0.049 
1.00 
-0.103 
0.984** 
0.878** 
0.802** 
Sünbülcüklərin sayı 
0.069 
0.151 
-0.031 
-0.103 
1.00 
-0.079 
0.090 
-0.387* 
Dənin kütləsi 
0.218 
-0.186 
-0.077 
0.984** 
-0.79 
1.00 
0.903** 
0.802** 
Dənin sayı 
0.100 
-0.235 
-0.116 
0.878** 
0.090 
0.903** 
1.00 
0.559** 
1000 dənin kütləsi 
0.108 
-0.234 
-0.022 
0.802** 
-0.387* 
0.802** 
0.559** 
1.00 
 

 
= P < 0.05, ** = P < 0.01, *** = P < 0.01 
162
 
 

---

 164 
Cədvəl 3.9. 
 
Bərk buğda (T.durum Desf.) sortlarının quraq şəraitdə  
verdiyi məhsuldarlıq elementlərinin korrelyasiyası 
 
Əlamətlər 
Bitkinin 
hündür-
lüyü 
Məhsuldar 
gövdələrin 
sayı 
Sünbülün 
uzunluğu 
Sünbülün 
çəkisi 
Sünbül- 
cüklərin 
sayı 
Dənin 
kütləsi 
Dənin  
sayı 
1000 
dənin 
kütləsi 
Bitkinin hündürlüyü 
1.00 
0.023 
0.118 
0.216 
0.243 
0.205 
0.092 
0.174 
Məhsuldar gövdələrin 
sayı 
0.023 
1.00 
0.191 
-0.035 
0.046 
0.015 
-0.012 
-0.097 
Sünbülün uzunluğu 
0.118 
0.191 
1.00 
0.165 
0.232 
0.199 
0.077 
0.048 
Sünbülün çəkisi 
0.216 
-0.035 
0.165 
1.00 
0.352* 
0.903** 
0.694** 
0.654** 
Sünbülcüklərin sayı 
0.243 
0.046 
0.232 
0.352* 
1.00 
0.348* 
0.575** 
-0.10 
Dənin kütləsi 
0.205 
0.015 
0.199 
0.903** 
0.348* 
1.00 
0.746** 
0.610** 
Dənin sayı 
0.092 
-0.12 
0.077 
0.694** 
0.575** 
0.746** 
1.00 
0.052 
1000 dənin kütləsi 
0.174 
-0.097 
0.048 
0.654** 
-0.010 
0.610** 
0.052 
1.00 
 

 
= P < 0.05, ** = P < 0.01, *** = P < 0.001
 
163
 
 

---

 
165 
Ümumiyyətlə  qeyd  olunmalıdır  ki,  bitkinin  boyu,  məh-
suldar  gövdələrin  sayı  və  sünbülün  uzunluğunun  tədqiq  olu-
nan  heç  bir  əlamətlə  statistik  əhəmiyyətli  korrelyativ  əlaqəsi 
aşkar  edilməmişdir.  Əsas  məhsuldarlıq  elemntlərindən  olan 
dənin  kütləsi  yuxarıda  qeyd  olunan  əlamətlərdən  bashqa,  bü-
tün  digər  elementlərlə  5%  və  1%  ehtimallı,  müsbət  əhəmiy-
yətli korrelyasiya göstərmişdir. 
 
 
3.8. Suvarılan və quraqlıq şəraitlərində becərilən  
        qarğıdalı hibridlərində dən məhsuldarlığı ilə  
əlaqədar əlamətlərin müəyyən edilməsi 
 
Dən məhsulu mürəkkəb bir əlamət olub, çox sayda gen-
lərin  və  bir  çox  fizioloji  proseslərin  nəzarəti  altında  yerinə 
yetirilir.  Əməli  surətdə  dən  məhsulunun  genetik  yaxşılaşdı-
rılması  dolayı  seçim  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Seleksiya 
proqramında  genotiplərin  dən  məhsulu  potensialını  artırmaq 
üçün birinci  və  ən mühüm addım münasib əlamətlərin müəy-
yən edilməsidir. Məhsuldarlığın artırılmasında təsiredici xüsu-
siyyətləri  və  ya  prosesləri  aydınlaşdırmaq  üçün  ən  əlverişli 
üsullardan  biri  onlarla  məhsuldarlıq  arasındakı  fenotipik  kor-
relyasiyanın müəyyən edilməsidir. Hansı əlamətlərın ki, məh-
suldarlıqla  müsbət  korrelyasiyası  yoxdur,  seleksiya  proqram-
larında praktik əhəmiyyətə malik deyillər [123, 268, 365].  
Tam  suvarılan  və  quraqlıq  şəraitində  ölçülmüş  əlamət-
lərin  sadə  korrelyasiya  əmsalları  göstərdi  ki,  dənin  hektolitri 
(0.43),  əkiləndən  30  gün  sonra  bitkinin  boyu  (0.52),  dənin 
dolma dövrünün  müddəti (0.35) və dənin dolma  sürəti (0.90) 
əlamətləri  ilə  dən  məhsuldarlığı  arasında  müsbət  və  mənalı 
korrelyasiya  mövcuddur. Su qıtlığı  stresi şəraitində dən məh-
suldarlığı  ilə qıça sırasında dənin sayı (0.43), dənin uzunluğu 

---

 166 
(0.4l), dənin dolma sürəti (0.86) arasında müsbət-mənalı  kor-
relyasiya və qıçanın yuxarısındakı yarpaqların sayı (-0.39) ilə 
mənfi-mənalı  korrelyasiya  mövcuddur.  Bu  səbəbdən,  hansı 
hibridlərdə  ki,  ilkin  böyümə  sürəti,  dənin  dolma  müddəti  və 
dənin dolma sürəti yüksəkdir, o hibridlər yüksək dən məhsul-
darlığına da malik olacaqdır. Ona görə ki, ilkin böyümə sürəti 
bitkiyə  imkan  verir  ki,  mühitdə münasib olmayan  amillərə, o 
cümlədən  xəstəliklərə  və  alaq  otlarınıa  qarşı  daha  müqavi-
mətli  olsunlar.  Həmçinin,  bitkinin  tez  böyüməsi  onun  gövdə 
və  yarpaqlarında  çox  qida  toplanmasına  imkan  yaradır  və 
lazım olan zamanda bu qida dənlərə ötürülərək məhsuldarlığın 
artmasına  səbəb  olur.  Dənin  dolma  dövrünün  uzun  müddətli 
olması da toplanmış fotosintez maddələrindən və cari fotosin-
tez məhsulundan daha çox  istifadə edilməsinə  imkan  yaradır. 
Digər  tərəfdən,  dənin  dolma  sürətinin  çox  olması  toplanmış 
maddələrin dənə ötürülmə sürətinin artmasına səbəb olur. Ona 
görə də, veqetasiyanın sonlarında münasib olmayan şərait ya-
ranarsa, dənin dolma sürəti yüksək olan hibridlərdə, məhsulun 
aşağı  düşməsinin  qarşısı  alına  bilir.  Su  qıtlığı  şəraitində,  dən 
məhsuldarlığı  ilə  qıçanın  üstündəki  yarpaqların  sayının  əks 
əlaqəsini  nəzərə  alaraq,  demək  olar  ki,  qıçanın  yuxarısındakı 
yarpaqlar günəş şüasını cəzb etməsinə və yaxşı tənəffüs etmə-
sinə  baxmayaraq,  qıçanın  yuxarısındakı  yarpaqların  kölgəsi 
altında  qalır  və  bu  da  bitkidə  ümumiyyətlə  fotosintezin  azal-
masına  səbəb  ola  bilir.  Digər  tərəfdən  isə  fəsilin  sonunda  su 
qıtlığı stresi şəraitində yarpaqları çox olan hibridlərdə fotosin-
tezin  pozulması  ilə  tənəffüsün  miqdarı  da  çox  olacaqdır.  Bu 
səbəbdən yarpaq sayı çox olan hibridlər yarpaqlarını qorumaq 
üçün  daha  çox  enerji  sərf  edəcəklər  ki,  bu  da,  dən  məhsul-
darlığının  azalmasına  gətirib  çıxara  bilər.  Ümumiyyətlə,  dən 
dolma  mərhələsində  suvarılmanın  kəsilməsi  şəraitində,  qıça 

---