Azərbaycan Milli

mühüm göstəricisinə çevrilmişdir.  Yaşayış evi tikintisi üçün rahat,

əlverişli yeri seçilməsi, inşaat materiallarının tədarük edilməsi və

daşınaraq ora yığılması, bünövrənin qoyulması, künc daşının bünövrə

yerinə yerləşdirilməsi, möhrə vurulması, divar hörgüsü, tir başa

bağlama, dərasər qaldırmaq və digər inşaat proseslərini ilə bağlı adətlər

xalqın empirik  tikinti təcrübəsinin zənginliyinə gözəl nümunədir.

   Hər şeydən əvvəl yaşayış evi tikiləcək yerin rahat və əlverişli

olmasına üstünlük verilirdi. Bu sahədə etnoqrafik cəhətdən maraq

doğuran bəzi adətlər mövcud idi. Kəndlilər yaşayış yeri tikməzdən

əvvəl, bir qayda olaraq,  həmin yerin tarixi, əvvəlki taleyi ilə

maraqlanırdılar. Əgər seçilmiş sahə keçmişdə döyüş yeri, qəbristanlıq,

pir, sonsuz adamın ev yeri olmuşdursa, onda həmin yerdə ev tikməyi

əlverişli hesab etməzdilər. Xalq etiqadına görə, belə yer ailə üçün

bədbəxtlik gətirə bilərdi. [63]

  Azərbaycanın bütün bölgələrində   adətən yeni ev tikiləcək

yerin halallığı alınardı. Özgənin torpaq yerində, kiminsə gözü, nəzəri

qalmış sahədə (belə yerə “haram yer” deyilirdi), bir sözlə “el ağzında,

sel ağzında, yol ağzında ev tikməyi” ağsaqqallar, ağbirçəklər rəva

görməzdilər. Tikinti yerlərinin halallığının alınması üçün dəvət olunan

ağsaqqal, yerin əvvəlki yiyəsinin nəslindən qalanlardan halallıq

aldıqdan sonra tikintiyə xeyir-dua və rəvac verərdi.

 Yaşayış evi yerini seçərkən gözütox, uğurlu, əli yüngül, xoşbəxt

ailə həyatı sürmüş  şəxslə qonşu olmaq mülahizələrinə də müəyyən

üstünlük verilirdi. Bunun üçün əsrlərcə sınaqdan çıxmış “Yaxın qonşu

uzaq qohumdan yaxşıdır”-elə məsəlinə daha çox istinad edilirdi. Belə

bir mülahizə xalq bayatılarında da öz əksini tapmışdır.

                                  Mən aşiqəm, şum olsun,

                                  Şumla yeri, şum olsun.

                                  Yaxşı evim oluncan,

                                   Bir yaxşı qonşum olsun. [64]

Əlverişli tikinti yeri seçmək üçün dəfələrlə sınaqdan çıxmış belə

bir inanca da riayət olunurdu: Əgər örüşdən qayıdan mal sahibinin

həyətinə çatmamış kəndin içərisində və ya kənarında eyni bir yerdə bir

---

neçə gün dalbadal yatar, yaxud dayanardısa, onda həmin yer ev tikmək

üçün uğurlu hesab olunardı. [65]

 Azərbaycanın qərb bölgəsini bəzi kəndlərində ev tikmək üçün

rahat yer seçərkən qarşıqa yuvası olan sahəyə də müəyyən üstünlük

verilərdi. Xalq etiqadına görə, qarışqa bolluq, bərəkət, zəhmət timsalı

olduğundan və öz yuvasını quraqlıq yerlərdə qurduğundan, həmin

yerlərdə tikilən evdən bolluq, bərəkət və halal zəhmət əksik olmaz,

nəmlikdən söhbət gedə bilməzdi.

 Quba rayonunda və  Şabran düzənliyində ev tikməyə münasib

yer seçmək üçün düzənlik ərazilərdə və çay kənarlarında torpağı 0,5 m

dərinliyində qazıb oraya içərisi su ilə doldurularaq ağzı parça ilə

bağlanmış  kuzə basdırılardı. Bir gün ərzində orada qalın kuzə çıxarılır,

əgər kuzədə suyun səviyyəsi aşağı düşərdisə, onda belə yer tikinti üçün

əlverişli, suyun səviyyəsi dəyişməzdisə, onda belə torpaq nəmli hesab

olunar, ev tikmək üçün yararsız sayılardı. [66]

 Azərbaycanın əksər etnoqrafik bölgələrində geniş yayılmış

adətə görə, bənna ev inşa ediləcək sahəyə gələrək oranı nəzərdən

keçirər, müəyyən hazırlıq işləri aparıldıqdan sonra evin ölçülərini,

otaqların sayını, fasadın baxar səmtini müəyyənləşdirib, “Xoşbəxt

yaşasınlar!”, “Uğurlu olsun!”-kimi ürəyəyatan sözlər deyər və

bünövrənin sağ küncünə ilk “işarə çiv”ini çalardı. Bu qayda ilə bütün

çivlər çalınıb arasına iplər çəkildikdən sonra bənna bünövərinin

qazılmasına işarə verərdi. Həyatı xoşbəxt və səadətlə keçmiş, əli

yüngül, orucunun, namazının vaxtını keçirməyən, haram işə  əl

qoymayan, oğullu-qızlı, nəvəli-nəticəli ağsaqqal, xeyir-dua verəndən

sonra bünövrə yerinə birinci beli vurar, bundan sonra ustanı və qohum-

qonşuları işə dəvət edərdi.

  Bu zaman, Naxçıvan bölgəsi üçün səciyyəvi olan bir el adətinə

görə, tikiləcək evin sahibi ustanın qabağına meyvə və çərəzlə dolu qab

(tabaq) gətirərdi. Ev yiyəsi və yaxın qohum-qonşular tağın üstünə xələt

(pul, coraq, yaylıq, parça və s.) qoyardılar. Usta “pəh-pəh”lə çərəzdən

dadar, xələti qəbul edər və işə başlardı. Tabaq (xonça) gətirilməsi adəti

üzrə bünövrə qazılanda, tir başı bağlananda və sərmöhrə vurulanda da

icra olunardı. Xatırladaq ki, Lənkəran-Astara bölgəsində bu adət ev

tikilib başa çatdıqdan sonra həyata keçirilərdi.

---

 Naxçıvan bölgəsinin tikinti ilə bağlı xalq adətləri içərisində

(“Yallah”) deyilən digər bir adət bu gün də qalmaqdadır. Tikinti

başlayarkən usta palçıq dolu malanı yuxarı qaldırır,  və “Yallah”

deyirdi. Bu zaman ev yiyəsi və yaxın qohumlar ustanın malasının

üstünə pul qoyardılar. Usta həmin pulları palçığına sürtüb döşlüyünü

cibinə qoyur, “arxası gəlsin!”-deyirdi. Bu qayda olaraq bütün qohumlar

ustaya pul verirdilər. Bu adət ustanı işə həvəsləndirmək, tikintinin

gedişini sürətləndirmək üçün  maddi stimul yatmaq istəyindən meydana

gəlmişdir.

Şəki-Zaqatala bölgəsində mövcud olan adətə görə, evin

bünövrəsi günəşli günlərdə, adətən sübh çağı qoyulardı. Həmin gün

tikinti sahəsinə gələnlər özləri ilə paltarlıq parçalar, yun corab, əl

dəsmalı, həmçinin qoz, fındıq, qənd, çay və  şirnidən ibarət xonça

gətirərdilər. Burada mövcud olmuş digər adətə görə, bünövrə qoyulan

gün səhər tezdən, iş başlamazdan qabaq qohum-qonşulardan biri xələt

almaq və özünün xoş məramının göstərmək niyyətilə bir araba və ya bir

ulaq yükü daş gətirər, onu səs-küylə bünövrə yerinə boşaldardı. Bu

zaman səsə gəlmiş ev tikdirən şəxs bu xoş məramlı qohuma bəxşiş

verər və səhər yeməyinə dəvət edərdi. O isə hədiyyəni alar, çox vaxt

yeməkdən imtina edər və xeyir-dua verərək gedərdi. [67]

 Bölgədə bünövrə üstündə heyvan kəsib qanını oraya axıtmaq,

boy tiri qaldırarkən bu tirə kəlayağı və ya yelvəngi bağlamaq da bir ayrı

adət idi.

 Quba-Xaçmaz bölgəsinə xas olan dini-magik xarakterli “tikinti

qurbanı” adlanan adət ən qədim təsəvvürlərlə əlaqəli olub, yerin ruhuna

qurban kəsmək əqidəsindən irəli gəlmişdi. Bunun üçün bünövrəyə künc

daşı qoyulduqdan sonra ağsaqqal onun üstündə qurban (qoyun) kəsir,

tikinti sahibi ilə dolçanı heyvanın qanı ilə doldurub qalan üç küncə

tökərdi. Qubanın Amsar kəndində bu ayin ev divarı bir metrə qədər

ucaldılandan sonra icra olunardı. Kəsilən heyvanın ətinin bir hissəsi

qohum-qonşulara paylanar, digər bir hissəsi isə ailədə qalardı . [68]

  Yeni tikiləcək evdə bərəkət və bolluq olmasını təmin etmək

üçün Azərbaycanın əksər bölgələrində bünövrəyə metal pullar, buğda,

çörək, duz bə başqa şeylər qoyur və deyirdilər: “Eviniz-eşiyiniz

---