Azərbaycan Milli

bölürdülər. Gərdək pərdəsinin yuxarı başına isə “gərdəkbaşı”

bağlayırdılar.  İnteryerə rövnəq verən gərdəkbaşı xüsusi əndazə ilə

biçilib-tikilir, rəngli muncuqlar və qotazlarla bəzədilirdi. Gərdəkbaşı

hər bir ailənin ən əziz saxlanı, əmanəti kimi nəsildən-nəslə, anadan-

qızına keçərdi.

  Azərbaycanın bəzi bölgələrində (Naxçıvan, Şirvan, Abşeron və

s.) evlərin daxili sahmanında kürsü də müəyyən yer tuturdu. Adətən,

ailə üzlərinin qızması üçün nəzərdə tutulan kürsüdən qış aylarında da

istifadə edilirdi. Evin ortasında qurulan kürsü döşəmə üzərində qazılmış

dayaz çaladan, alçaq kətildən və onun üzərinə salınmış böyük “kürsü

yorğanı”ndan ibarət olurdu. Bəzi evlərdə çala əvəzinə, xüsusi

düzəldilmiş gil kürə və çuqun manqaldan da istifadə edilirdi.

   

Evlərin daxili sahmanında diqqəti cəlb edən digər  məişət

elementi buxarı idi. Ondan xörək hazırlamaq və evləri qızdırmaq

məqsədi ilə istifadə olunurdu. Yaşayış evlərinin əksəriyyətində buxarı

kəllə divarın ortasında yerləşdirilirdi. Bəzən otağın künclərinin birində

ocaq oyuğundan və divariçi tüstü borusundan ibarət buxarılara da rast

gəlmək olurdu. Atmosfer çöküntülərindən mühafizə edilməsi və tüstünü

yaxşı çəkməsi üçün baxarının başı hörülərək dam örtüyündən 80-90 sm

hündürə qaldırılır, günbəzli, qövsvari və ya üçbucaqlı formalı başlıqla

tamamlanırdı.

 Şirvanın bağdadı tipli evlərində bu funksiyanı “səbətbaca”

yerinə yetirirdi.

  

Lənkəran-Astara  bölgəsi kəndlərində  bişmiş  və  çiy (kal)

kərpicdən hörülmüş buxarıların içərisinə xüsusi çuqun tava

yerləşdirilirdi. İki quplu olan tava istiliyi tənzimləyir, evə tüstünün

dolmasının qarşısını alırdı. Belə ki, ocaq yeni yandırılanda qulp

vasitəsilə tava fırladılır, tüstü ancaq bacadan çıxırdı. Köz düşdükdə isə

tava əksinə fırladılır, bu zaman tavanın  qövsü bacanın yolunu bağlayır,

istiliyi otağa ötürürdü.

  Şəki-Zaqatala bölgəsində kənd yaşayış evlərində “qarpızı” və

“asma” (qoyma) buxarılardan geniş istifadə edilirdi.  “Qarpızı” buxarı

“asma” (“qoyma”) buxarıdan fərqli olaraq  bəzəkli düzəldilirdi. “Asma”

(“qoyma”) buxarı divarın önündə xüsusi ağac dayaqların arasını

kərpiclə hörməklə düzəldilir, kərpic boru ilə təhciz edilirdi. Belə

---

buxarıların bacası damın çardağında kümbəzvari formada qurulurdu.

“Asma ” (“qoyma”) buxarıda adətən böyük ağac  kötüklərini

yerləşdirmək olurdu. “Qarpızı” buxarı evi qızdırmaq  üçün, “asma”

(“qoyma”) buxarı isə həm evi qızdırmaq, həm də xörək hazırlamaq

üçün nəzərdə tutulurdu.

  Ancaq evlərin qızdırılmasına xidmət edən, özlərinin dekorativ

işlənmələri cəhətindən kamil sənət əsəri təsiri bağışlayan və quruluşca

müxtəlif olan buxarılar əsas etibarı ilə varlıların evlərində olurdu.

Onlardan bəzilərinin memarlıq tərtibatı müəyyən dərəcədə bəzəkli

paltarı xatırladır və haşiyələrdən ibarət olur, ikinci qismi yuxarıdan bir-

biri ilə müxtəlif formalı tağlarla əlaqələndirilən divara yapışıq nazik

sütunlarla əhatə olunur, digər bir variantı isə ocaq yerinin yerləşdiyi

batığın hər iki yandan və yuxarıdan kiçik taxçalarla əhatə olunan

buxarılar şəklində olurdu.

  

Azərbaycanda  yaşayış evlərinin qızdırılması  üçün  istifadə

edilən süni vasitələr orta ocağı-buxara-tənəkə (çuqun) sobalar-kürsü

(gil, kürə, manqal)-qaz sobaları və buxarıda işləyən müsair istilik

sistemlərinə böyük inkişaf yolu keçmişdir. Keçmişdə evlərin

qızdırılmasında yanacaq kimi odun, kərmə (qırma), təzək və s.-dən,

Abşeron bölgəsində isə həm də neftdən (mazutdan) geniş istifadə

edilirdi.

  

Yaşayış evlərinin daxili sahmanına anbar vəzifəsini görən

kəndi, gündik, saqan, iri sandıq (yaxdan), çubuq və ya qarğıdan

düzəldilmiş, yaxud ipdən düzəldilmiş  asılqan, iynə və sap qoymaq

üçün iynədan, çıraqban, divara vurulan xalçaların üzərinə bənd edilən

müxtəlif naxışlı  əl timələri və s. məişət əşyaları özünəməxsus rövnəq

verirdi. Evlərin yığışdırılmasında və süpürülməsində “tuğ” adlanan

kiçik süpürgələrdən istifadə olunurdu.

  Yaşayış evlərinin daxili sahmanından işıqlandırma məsələsi də

başlıca yer tuturdu.

XIX əsrdə evlərin süni işıqlandırılmasında gecələr orta

ocağından, ucu alovlu küsövdən, buxarıda yanan ocağın şöləsindən,

gündüzlər isə qapı və pəncərə açırımlarından, dam bacasından, sonralar

müxtəlif yağlı bitkilərdən (albalı, palıd, tozağacı, gərməşov və s.)

istifadə olunurdu. Etnoqrafik materiallar göstərir ki, Azərbaycanın qərb

---

bölgələrində yaşayış evlərinin işıqlandırılması üçün daha çox ağac

çubuğundan hazırlanmış “döymə” adlanan “çıraq” dan istifadə

edilmişdir. Onu hazırlamaq üçün qarağac və  şam ağacının nisbətən

yoğun çubuğunu balta ilə döyüb yumşaldır, sonra yağa basır, yandıraraq

işığında otururdular. Bəzən heyvan piyindən düzəldilmiş xüsusi

“şamlar”a da təsadüf edilirdi. Belə  şamları hazırlamaq üçün heyvan

piyini əridərək içərisinə piltə salınmış qarğı düdüyünə tökür, piy donub

bərkiyəndən sonra düdüyü sındırır, içərisindəki hazır şamı

yandırırdılar.

 

XIX  əsrin  ikinci  yarısından  Azərbaycan  evlərinin

işıqlandırılmasında mazut və qara neftlə işləyən qara çıraqlardan

istifadə olunmağa başlandı. Onlar saxsıdan, şüşədən, misdən və

tənəkdən düzəldilir, döşəmədən müəyyən hündürlükdə, ağacdan

hazırlanmış çıraqbanların üstünə qoyulurdu. XX əsrin əvvəllərində

yaxın qara çıraqları tədricən şüşəli lampalar, fənərlər əvəz edir. Bundan

sonra xalqın məişətində ardıcıllıqla “yeddilik”, “onluq”, “otuzluq”

lampa növləri daxil olur.

          

Göründüyü  kimi,  Azərbaycan  xalq  yaşayış  evlərinin

interyerlərinin bədii tərtibatında tətbiq olunan bədii vasitələr, məişət

memarlığı  elementləri xalqın çoxəsrlik həyati və inşaat təcrübəsinin

nəticəsi olmuş, əsrdən-əsrə, nəsildən-nəslə keçərək təkmilləşmiş,

müasir işıqlı evlərin bədii tərtibatına kimi çox böyük inkişaf yolu

keçmişdir.

XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan xalq yaşayış

evlərinin böyük əksəriyyətində, demək olar ki, mebel olmamışdır. Az-

çox varlı ailələrdə “taxta” adlanan ağac çarpayılar, ağacdan düzəldilmiş

masa, kətil və s. avandanlıqlara təsadüf edilmişdir.

Yaşayış evi tikintisi ilə əlaqədar xalq adətləri. Azərbaycanda

əsrlər boyu xalq təcrübəsi və empirik biliklərin hesabına yaranıb inkişaf

edən, yerli əhalinin məişətində  özünə vətəndaşlıq mövqeyi qazanan

tikinti mədəniyyətimizdə bir sıra maraqlı və son dərəcə  əhəmiyyətli

adət-ənənələr  mövcud olmuşdur. Zamanın keşməkeşlərindən çıxan,

dərin mənası və məzmunu ilə xalqı uğurla təmsil edən bu adət-ənənələr,

ulularımızın əmanəti kimi müasir dövrə qədər gəlib çıxmış, xalq

sənətkarlarının peşəkarlığının, zəngin biliyinin, tikinti mədəniyyətinin

---