Azərbaycan Milli
Yüklə 2,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təsərrüfat tikililəri.
bərəkətli olsun”, “Xeyrini, bərəkətini görəsiniz”, “İçində övladınız üçün toy edəsiniz”. Tikinti prosesində ev sahibinə yaxın qohumlar, qonşular, kənd sakinləri də kömək edərdi. Tikinti sahəsinə ilk dəfə gələn hər bir kəs “gözaydınlığı” verərək tikintinin üstünə pul və ya başqa hədiyyə qoyardı. Ev inşasında çox zaman Azərbycan kəndlərində geniş yayılmış qarşılıqlı yardım forması olan hoy, mədəd, əvrəz (iməcilik) təşkil edilərdi. Kərpic kəsilməsi, bünövrə qazılması, evin tirinin qaldırılması, dərasərin qoyulması kimi güc tələb edən inşaat işlərində el köməyi adətlərinə daha çox ehtiyac hiss olunardı. [69] Hoya (iməciliyə) gələnlər özləri ilə iş alətləri, araba və s. gətirərdilər. Ev sahibi tikintidə iştirak edənlərə qoyun kəsər, yemək hazırlatdırardı. Tikinti prosesində həyata keçirilən maraqlı adətlərdən bir də “dərasərin qoyulması”, “tiratdı” adəti idi. Adətən, qapı və pəncərə açırımlarının üzərinə qoyulan dərasər, eləcə də dam tirləri yoğun və möhkəm ağaclardan hazırlanar, nisbətən ağır olardı. Usta tirin və dərasərin birinin ucundan tutub ucadan: “Qaldıra bilmirəm, kömək lazımdır”-deyə qışqırardı. Bunu eşidən ev sahibi və yaxın qohumlardan biri ustaya bəxşiş verər və köməkləşib dərasəri və dam tirlərini düzəldərdilər. Ev tikilib başa çatandan sonra ev sahibi ustanın damdan düşməsi və evin içərisinə keçməsi münasibəti ilə də bəxşiş verərdilər. Tikinti başa çatan kimi ev sahibi tərəfindən bəzən təziyə (imam ehsanı) verilirdi. Belə təziyələr ev sahibinin maddi imkanından asılı olaraq üç gün, bəzən də bir həftə davam edirdi. Şəki-Zaqatala bölgəsində təziyəni (imam ehasınını) “mövlud duası” və ya “evgörmə mövludu” əvəz edirdi.
Ənənəyə görə, ata evindən ayrılıb müstəqil həyata başlayan hər kəs tikdirdiyi təzə evdə ilk dəfə ata ocağından od gətirərdi. Bu adətin mahiyyəti dədə-baba ocağının davam etdirilməsi ilə izah olunurdu. Bundan başqa, ilk dəfə evə xoşbəxtlik və səadət rəmzi olan güzgü, lampa, bolluq və bərəkət rəmzi duz-çörək gətirərdilər.
Lənkəran-Astara bölgəsinin kəndlərində bünövrəyə bolluq- bərəkət rəmzi olan əşyaların (metal pullar, duz, çörək, qənd, un və s.) qoyulmasında, xüsusilə də yeni tikilən evə avadanlıqlarının və şirniyyat xonçasının kimin keçirməsi məsləsində bütün ciddiliyi ilə əməl edilən adətlər mövcud olmuşdur. Azərbaycanda qədim matriarxat dövrününü qalıqları ilə səsləşən bu adətlərə görə, ev tikdirən oğulun anası sağ idisə, ilk bünövrə daşının altına pul və ya bərəkət rəmzlərini mütləq o qoymalı idi. Maraqlıdır ki, bağda yetişən ilk meyvəni də ya oğulun anası, əgər o sağ deyildisə, evin qadını dərməli idi. Şübhəsiz ki, bu adətlərlə qadının-ananın müqəddəsliyi, onun bar ağacına bənzəməsi, ağacbar gətirən kimi, onun da nəslin davamı olacaq körpə dünyaya gətirməsi kimi inamlar öz əksini tapmışdır. Qadının özü bar-bərəkət simvolu olduğu kimi, onun təzə evə öz əli ilə qoyduğu bərəkətdə gələcəkədə yeni ocağın bərəkətli olacağına inamdan gəlirdi. Ev tikilib başa çatandan sonra evə ilk gətirilən içərisi yağlı çörək (zerən), şirniyyat və çərəzlərlə dolu xonçanı da mütləq ya oğul anası, ya da oğlunun öz qadını gətirməli idi. Ailə yeni mənzildə məskunlaşandan sonra qohum və qonşular, eləcə də kənd sakinləri müəyyən bir hədiyyə alıb, “ev görməsi”nə gələrdilər. Bu adətin başlıca qayası yeni qurulan ocağa əl tutmaq, kömək göstərmək təşkil edirdi. Bu zaman yaxın qonum-qonşular, həmkəndlilər öz imkanı daxilində palaz, pəncərə pərdəsi, damazlıq heyvan, imkanı geniş olanlar isə xalça, somavar, kətil və s. götürüb gözaydınlığa gələrdilər. Gələnlərə qonaqlıq süfrəsi aşmaq da bir ayrı adət idi.
iqtisadi amillər, əhalinin məişət tərzi və təsərrüfat məşğuliyyyətindən asılı olaraq tarixən bir çox təsərrüfat tikililəri formalaşmışdır.
Təsərrüfat tikililəri, ayrıca bir obyekt kimi, yalnız xüsusi mülkiyyət şəraitində meydana çıxmışdı. O vaxta qədər heç bir təsərrüfat tikilisinə ehtiyac olmamış, yaşayış evi həm də təsərrüfat tikintisi vəzifəsinin icra etmişdi. Təsərrüfat tikililərinin formalaşmasında XIX əsr Azərbaycanı üçün xarakterik olan əkinçilik, maldarlıq qismən də ev peşəsi və sənətkarlıq kimi təsərrüfat-mədəni tiplərin müstəsna rolu olmuşdur. XIX əsrdə Azərbaycanda fərdi təsərrüfat tikililərinin müxtəlif variantları mövcud olmuşdur. Onlardan bəziləri həyətin daxilində evə bitişik və ya ondan aralı, bəziləri kəndin içərisində, bəzilər isə kənddən xeyli aralı, qışlaqlarda və yaylaqlarda inşa edilirdi. Dağ və dağətəyi
kəndlərdə ikimərtəbəli evin alt mərtəbəsindən təsərrüfat tikintisi kimi də istifadə etməyə üstünlük verilirdi. XIX-XX əsrin əvvəllərində xalqımıza məxsus olan təsərrüfat tikililəri istifadə məqsədlərindən asılı olaraq müxtəlif səciyyəli olduğundan, onları əsasən üç qrupa bölmək olar: I. Məişətlə bağlı tikililər: təndirxana (təndirəsər), odun və kömür yığmaq üçün yer (odunluq), yağmurluq və ya quraqlıq, taxıl quyusu, taxıl kəndisi, çardaq (talvar), yandamı və ya əldamı, anbar, tərəcə, buzxana-qırxayaq, zirzəmi-xərpiştə (Naxçıvan) və s. I. Heyvandarlıqla əlaqəli olan təsərrüfat tikililəri: pəyə, tövlə, mərək, banıstan, vana, kaya, ağzıbir, yataq, sığırxana, küz, ağıl, göyəbaxar, kərəskə, xalxal (basdaray), poru, paçal, qəhər, baharbənd, dolan, hin. II.İstehsal binaları: dükan, emalatxana, kümxana, dəmirçixana, dəyirman, dabbağxana və s.
düzəldilmiş qarımdan, bunların üzərində isə dörd dirəklə qurulan çardaqdan ibarət idi. Təndirxanada qarımın düzəldilməsi ondan həmçinin mətbəxi kimi də istifadə olunmasına imkan verirdi. Təndirxananın yanları adətən açıq saxlanılırdı. Onu həyətin sakit, dalda bir tərəfində inşa edirdilər. Müxtəlif ehtiyat ərzaq məhsullarını, mövsümü işlərdə işlədilən təsərrüfat alətlərini və məişət əşyalarını saxlamaq üçün hər bir ailə ayrıca olaraq yandamı və əldamından istifadə edirdi. Bir təsərrrüfat tikilisi ya evin yan tərəfində ona bitişik halda ya da evin qabağında, onunla üzbəüz tikilirdi. Lənkəran-Astara bölgəsində ona fakin, uja və ya ginabun, Naxçıvanda isə əl-ovuc damı deyilirdi. Azərbaycan kənlərində hər bir ailənin istifadəsində olan mühüm təsərrüfat tikilisindən biri də taxıl quyusu idi. Taxıl quyusu ya həyətdə, ya da anbarın və da əldamın içərisində dördkünc, həm də dairəvi formada qazılırdı. Onun içərisinə bəzən suvaq çəkir, bəzən də əzilmiş küləşi elastik çubuqlar vasitəsilə quyunun kənarlarına kipləşdirirdilər. Bəzən üzərində çalaq da qurulmuş belə təsərrüfat quyusunda bir neçə ton taxıl da yerləşdirmək olurdu.
Yüklə 2,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|