Azərbaycan neftġ
Yüklə 1,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
67
1347) və elə həmin il oktyabrın 9-da qəbul edilmiş, neft sənayeçiləri üçün icrası məcburi sayılan texniki qaydalar (həmin məcəllənin göstərilən nömrəsində dərc edilmişdir) xüsusi qeyd olunmalıdır. Sözü gedən təlimatlardan birincisi yerli Dağ-Mədən dairəsi Dağ-mədən nəzarəti məmurlarından və yerli neft sənayeçilərinin 10 nəfər təmsilçisindən ibarət tərkibdə, ikincisi Qafqaz Dağ-Mədən dairəsi dairə mühəndisi- nin sədrliyi altında yaradılan komissiyanın işinə rəhbərlik üçün qəbul edilmişdir. Həmin komissiya Bakı neft hasilatı sənayesinə aid olan müxtəlif texniki məsələlərin yerində həll edilməsi üçün yaradılmışdı. 1893-cü il 9 oktyabr tarixli texniki qaydalar mədənlərdə fəhlələrin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə və neft yataqlarının korlanmasının qarşısının alınmasına yönəldilmiş texniki xarakterli bir sıra tədbirləri müəyyənləşdirirdi. Nəhayət, neft mədənlərinə nəzarət üzrə 1893-cü il 9 oktyabr tarixli təlimat (qeyd etdiyimiz "Texniki qay- dalar" da onunla eyni vaxtda qəbul edilmişdi və bu təlimata əlavə idi) neft mədənlərinə, həmçinin oraya aid olan bütün qurğu və tikililərə, neft kəməri stansiyalarına, mədən sahələri hüdudlarında birləşən mexaniki emalatxanalara və su kəmərlərinə nəzarəti yerli dairə mühəndisinə tapşırırdı. Neft sənayesi ilə bağlı olan, Dövlət Əmlak naziri, sonralar isə Ticarət və Sənaye naziri tərəfindən qəbul edilən, həm haqqında söhbət acdığımız, həm də bundan sonra qəbul edilən təlimat və qaydalar hökumət senatına təqdim edilir və "Hökumətin qanunverici akt və fərmanları məcmuəsi"nin növbəti buraxılışlarında dərc olunurdu. "Əllə (kustar üsulla) neft hasilatı" bölməsində haqqında ətraflı danışacağımız sərəncamda isə bunlar birincilər kimi qanunun müsbət tələblərinə əsaslanmır, hökumətin Qanunverici aktlar toplusunda dərc olunmur və kustar neft hasilatının tənzimlənməsi işində müvəqqəti tədbirlər xarakteri daşıyırdı. TORPAQ MƏSƏLƏSĠ ÜZRƏ TƏDBĠRLƏR
Neft işi sahəsində hökumət sərəncamlarının xüsusi kateqoriyası torpaq məsələsinə dair tədbirlərdən ibarətdir. "Neft sənayesi haqqında" 1892-ci il iyunun 3-də çar tərəfindən təsdiq edilmiş qaydaların 45-ci maddəsinə uyğun olaraq neft verəcəyi qabaqcadan bəlli olan dövlət torpaqlarında neft axtarışları qadağan edilir, həmin torpaqların siyahısı Dövlət Əmlak naziri tərəfindən tərtib olunur və yalnız onun razılığı ilə dəyişdirilə bilərdi. 1905-ci ildə Dağ-Mədən İdarələrinin Ticarət və Sənaye Nazirliyi tabeliyinə keçməsi ilə əlaqədar olaraq nazirin sərəncamı ilə bir sıra rayonların torpaqları geoloji araşdırmalar nəticəsində neftli torpaqlar elan edilmişdi: 1.
Abşeron yarımadası hüdudlarına daxil olan 67° şərq uzunluğundan şərqdə yerləşən torpaqlar (1892-ci il qanun toplusu, maddə 790) 2.
Qlanyanı, Oblivnoy, Şıxov, Urunusa adalarının torpaqları (1899-cu il qanun toplusu, maddə 807) 3.
Xəzər dənizində, Abşeron yarımadası yaxınlığındakı Jiloy adasının torpaqları (1899-cu il qanun toplusu, maddə 1521) 4.
torpaqlar (1899-cu il qanun toplusu, maddə 1654) 5.
Xəzər dənizində, Abşeron yarımadası yaxınlığında Pirallahı adasının torpaqları (1904-cü il qanun toplusu, maddə 1959).
Sadaladığımız bütün torpaqları Ticarət və Sənaye naziri 1912-ci il 17 iyun qanununun ("Dövlət tor- paqlarının müqavilələr üzrə icarəyə verilməsi haqqında") birinci maddəsinə əsasən, neft çıxarmaq üçün ayrı- ayrı adamlar tərəfindən verilən sifarişlər üçün bağlı elan etməyi zəruri hesab etmiş və bu barədə hökumət senatına məlumat vermişdir (1912-ci il qanun toplusu, maddə 2310). "Neft sənayesi haqqında" 3 iyun 1892-ci il qaydalarının 20 il ərzində - 1912-ci il iyunun 17-də yeni neft qanunu qəbul edilənədək elə bir mühüm dəyişiklik və əlavələrə məruz qalmamasını, yəqin ki, məhz 1892-ci il qanununa əsasən Dövlət Əmlak nazirinə (1905-ci ildən Ticarət və Sənaye nazirinə) hər cür qayda, izahat və təli- matların qəbul edilməsində geniş təşəbbüs hüququ verilməsi ilə izah etmək olar. 1892-ci il 3 iyun tarixli "Özəl neft sənayesi haqqında qaydalar"ın qısa xülasəsindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu "Qaydalar" neft sahəsi üzrə əsas müddəaların yaxşı sistemləşdirilmiş toplusundan ibarətdir. həmin müddəaların sonrakı inkişafının Dövlət Əmlak Nazirliyinin, sonralar isə Ticarət və Sənaye Nazirliyinin sərəncamına verilməsi, qarşıya çıxan çətinliklərin və tələblərin tezliklə həll edilməsinə, qanunun icrasının maneəsiz həllinə təkan oldu. Buna baxmayaraq, uzun fasilədən sonra Rusiya neft sənayesində 1892-ci ildən başlayaraq dəyişən iqtisadi siyasətlə əlaqədar neftlə bağlı qanunvericiliyə yenidən baxılması, yeni neft qanununun qəbul edilməsi zəruriyyətini ortaya çıxartdı. Cari dövrədək Bakı neft mədənlərində çıxarılan neftin ümumi miqdarı ildən-ilə artırdı. Bu artım sonrakı illərdə də (1901-ci il də daxil olmaqla) müşahidə olunurdu. Aşağıdakı cədvəldə 1895- 1901-ci illər ərzində hasil olunmuş neftin artım dinamikası göstərilmişdir.
68
1895 377 mln. pudla 1896 386
II 1898
422 II
1899 525
II 1900
600 II
1901 671
II
Bütövlükdə isə 1901-ci ildən Rusiyada, Qroznı rayonu da daxil olmaqla, 706 mln. pud neft çıxarılmışdı ki, bu da bütövlükdə dünya neft hasilatının 51,5%-ni təşkil edirdi (elə həmin il Birləşmiş Ştatlarda 555 mln. pud, yaxud dünya neft hasilatının 40%-i qədər neft çıxarılmışdı). 1901-çi il Bakı rayonunda mütləq və maksimum neft hasilatına nail olmağa imkan verdi. həmin ildən sonra isə bu vəziyyətin əksi yarandı: çıxarılan neftin miqdarı cüzi dəyişikliklərlə tədricən enməyə başladı. Bu, xüsusilə 1906-cı ilədək neft hasilatı üçün səmərəli istismar edilən torpaqların məhdudlaşdığı 4 əsas rayonu — Balaxanı, Sabunçu, Ramana və Bibiheybəti əhatə edirdi. 1901-ci ildə bu 4 sahədə çıxarılmış 671 mln. pud neft, 1902-ci ildə 636 mln. puda, 1903-cü ildə 597, 1909-cu ildə 490, 1910-cu ildə 478, 1911-ci ildə 425, 1912-çi ildə 419, 1913-cü ildə 389 mln. pudadək azaldı və nəhayət, 1914-cü ildə 338 mln. pud oldu, yəni son 13 il ərzində 2 dəfədən də çox azaldı. Bu nisbi enmə hər şeydən öncə qazma quyularının orta məhsuldarlığının azalması ilə izah edilir və həmin vaxtadək neft ehtiyatlarının tükənməz olduğu fikrini sübut edən əlamətlərdən biri idi. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bu azalma xeyli dərəcədə son illərdə istismara verilmiş neftli sahələrdən (Pirallahı adası, Binəqədi, xüsusilə də Suraxanı) neft çıxarılması ilə kompensasiya edilirdi. Lakin bu vəziyyət əsas mədən sahələrində neft ehtiyatlarının tədricən tükənməsi faktlarının üstündən keçə bilməzdi və bununla bağlı bütün nəticələri aradan qaldırmağa qadir deyildi. Neft sənayesində məhsuldarlığın azalmasının ən ilkin nəticəsi isə neftin qiymətinin sürətlə artması oldu. 1902-ci ildə xam neftin bir pudunun qiyməti orta hesabla 6,7 qəpik idi. Sonrakı illərdə:
1903
9 qəp. 1904
14,7 qəp. 1905
19,9 qəp. 1906
25,6 qəp. 1907
27,7 qəp. 1908
21,6 qəp.
Qiymətlərin səviyyəsi 1912-ci ilədək dəyişməz qaldı (1910-cu ili nəzərə almasaq). 1912-ci ildə neftin qiymətləri dərhal 34,6 qəpiyə qalxdı, 1913-cü ildə isə görünməmiş həddə — 43 qəpiyə çatmış, hətta 52,5 qəpik olmuşdu. Nəhayət, 1914-cü ildə neftin qiyməti 38,5 qəpik olmuşdu. Çox zaman eyni bir il ərzində ayrı-ayrı aylarda müşahidə edilən kəskin qiymət dəyişmələrinə təsir edən amilləri yanacağa olan yeni tələbat, fəhlə tətilləri, xarici siyasətlə bağlı hadisələr və nəhayət, ayrı- ayrı hallarda şəxsi məqsədlər naminə əlavə qazanc əldə etmək məqsədi ilə izah etmək daha doğru olardı. Beləliklə, XX yüzilliyin birinci onilində Bakının əsas neft mədənlərində neft ehtiyatlarının tükənməsinin aşkara çıxması və bununla bağlı yeni sahələrin (Suraxanı, Binəqədi və s.) intensiv istismarı və müxtəlif ərazilərdə sürətlə neft axtarışı, bazar qiymətlərinin görünməmiş dərəcədə kəskin artıb-enməsi və neft sənayesinin iqtisadi şəraitinin dəyişilməsi ilə bağlı hökumət qarşısında 1892-ci il 3 iyun tarixli "Özəl neft sənayesi haqqında qaydalar"a yenidən baxılması və əlavələr edilməsi zərurətini yaratdı. 1912-ci il 17 iyun TARĠXLĠ YENĠ NEFT QANUNU VƏ ONUN ÜMUMĠ MƏZMUNU
1912-ci il iyunun 12-də qəbul edilmiş yeni neft qanunu Dağ-Mədən Nizamnaməsinin son nəşrinə, özəl neft sənayesi haqqında fəslin ayrıca IV bölməsi kimi daxil oldu və o, "Neft üçün xüsusi sifarişlərin qapalı hesab edildiyi dövlətin neftli torpaqlarının istismara verilməsi haqqında" başlığı ilə adlandı (775-816-cı maddələr). Bunlar da "Dövlət neftli torpaqlarının müqavilələr üzrə istismara verilməsi haqqında qaydalar"a (775- 798-ci maddələr) və "Özəl neft sifarişləri üçün qapalı sayılan dövlət neftli torpaqlarının kəşfiyyat işləri, neft və təbii karbohidrogen qazı hasilatı üçün hərracsız verilməsi qaydalar"ına (799-816-cı maddələr) bölündü. 1912-ci il 17 iyun qaydalarının qəbul edilməsindən asılı olmayaraq, onlarla demək olar ki, eyni vaxtda, elə həmin il iyunun 25-də, 1890-cı il 9 fevral qanunu ("Abşeron yarımadasında neftli torpaqların dövlət kəndlilərinin torpaq paylarının tərkibindən çıxarılması haqqında," 1893-cü il nəşrinin VII cildində 543-cü Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|