Azərbaycan qirğinlari şƏKİl və SƏNƏDLƏRDƏ
AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, i. 13, v. 174
Yüklə 10,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
| AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, i. 13, v. 174
49 FÖVQƏLADƏ TƏHQIQAT KOMISSIYASININ SƏDRINƏ BAKI ŞƏHƏRININ MÜSƏLMAN ƏHALISINƏ QARŞI TÖRƏDILMIŞ ZORAKILIQLAR HAQQINDA HƏMIN KOMISSIYANIN ÜZVÜ A.Y.KLUGE TƏRƏFINDƏN MƏRUZƏ 1918-ci ilin yanvarında general Talışınskinin başçılığı ilə yaradılmaqda olan müsəlman korpusunun qərargahı Bakı şəhərinə gəlmişdi. Qərargahın rus zabitləri arasında guya əvvəllər jandarmeriyada xidmət etmiş şəxslə - rin olduğunu bəhanə gətirərək, müsəlman korpusunun bütün qərargahı əksəriyyətini ermənilər təşkil etdiyi bolşeviklər tərəfindən həbs edilmişdi. Ermənilərin “Daşnaksütun” partiyası, Sovet hakimiyyətini tanıyaraq və son - rakı hadisələrdən də göründüyü kimi, müsəlmanlarla mübarizə aparmaq məqsədilə bolşevik partiyası ilə birləşmişdi. Ermənilər müsəlman qərar - gahının həbsi ilə müsəlmanları bolşeviklərə və nəticə etibarilə, ermənilərə qarşı silahlı üsyana sövq etməyə çalışırdılar. Müsəlmanların çıxış etmədi - yini görən ermənilər müsəlmanlara qarşı zorakılıqlar törətməyə, həm də köməksiz qoca, qadın və uşaqları qarət etməyə və qətlə yetirməyə baş - ladılar. Vəziyyət o yerə çatdı ki, müsəlmanlar hətta Bakı vağzalında belə görünə bilmirdilər; dəmir yolu ilə getmək istəyənlər Bakı vağzalında ermə - ni əsgərləri tərəfindən öldürülməmək və qarət olunmamaq üçün şəhərə yaxın dəmir yolu stansiyalarından birinə faytonla getməli olurdular. Müsəlmanlar çox gözəl başa düşürdülər ki, ermənilər onları silahlı çıxı - şa təhrik edirlər, lakin, qardaş xalqların qırğınına səbəb olan müharibəni və onun nəticələrini arzu etməyərək, hər şeyə dözməyə çalışırdılar. Müsəl - manların mitinqlərində və məscidlərdə keçirdikləri yığıncaqlarında iştirak edən Bakının görkəmli xristian ictimai xadimlərinin sözlərinə görə, müsəl - man natiqlərin hamısı müsəlman xalqını təmkinli olmağa, əziyyətlərə və zorakılıqlara səbirlə dözməyə çağırırdılar. Natiqlər xalqa izah edirdilər ki, ermənilər müsəlmanları açıq çıxışlara məcbur etməyə çalışırlar ki, sonra özləri onların üzərinə hücum etsinlər. Müsəlmanların davranışlarından gö - rünürdü ki, onlar ermənilərlə baş verə biləcək böyük toqquşma haqqın - da dəhşətlə düşünürdülər və hər bir vəcdlə belə bir vəziyyətin qarşısını almağa çalışırdılar. Müsəlmanların nümayəndələri, bolşeviklərə qarşı birgə hərəkət etmək məqsədilə dəfələrlə ermənilərlə ittifaq bağlamağa çalışsalar da, ermənilər hər dəfə bundan yayınırdılar. (cild I, v. 154) Eynə zamanda, demək olar ki, bütün ermənilərin şəhərin müsəlman hissəsindən erməni hissəsinə köçməsi nəzərə çarpırdı; şəhərin müsəlman hissəsində yalnız ruslar, gürcülər və digər xristianlar qalmışdı ki, ermənilər dəfələrlə onlara da buradan köçməyi məsləhət görürdülər. Belə hallar da olmuşdu ki, ermənilər Bakıda, mart ayında qarışıqlıqların ola biləcəyi haq - da müsəlmanları xəbərdar edərək, onlara ailələrini bağ evlərinə aparmağı məsləhət görmüşlər. (c. I, v.1; c. II, v. 3) Silahla ehtiyatsız davranması səbəbindən həlak olmuş yoldaşları Məm - məd Tağıyevin cənazəsini Bakıyadək müşayiət etmiş müsəlman diviziyası - nın kiçik dəstəsi 1918-ci il martın 17-də Lənkərana, geriyə yola düşürdü. Gəminin getməsinə az qalmış silahlı bolşeviklər limana gəldilər, müsəlman diviziyasından tərksilah olunmalarını tələb etdilər və divizion silahları təhvil verməkdən imtina etdikdə, tüfənglərdən və pulemyotlardan atəş açdılar. Ertəsi gün, bazar günü, mart ayının 18-də şəhərin aşağı, erməni hissə - sində silahlı erməni əsgərləri görünməyə başladı; onlar bütün küçələrdə səngərlər qazmağa, torpaq və daşlardan təpələr düzəltməyə başladılar. Bunu görən müsəlmanlar da öz növbəsində bəzi küçələrdə səngər qaz - mağa başladılar, lakin yenə də ümid edirdilər ki, toqquşma baş verməyə - cək və hər şey danışıqlarla yoluna qoyulacaqdır. Elə həmin gün “İsmailiyyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasında müsəlmanların iclası keçirilirdi və bu iclasa Bakının keçmiş şəhər rəisi Hayk Ter-Mikaelyans gələrək Ermə - ni Milli Şurası və “Daşnaksütun” partiyasının adından bildirmişdir ki, əgər müsəlmanlar bolşeviklərə qarşı çıxış edərlərsə, ermənilər də müsəlmanlara qoşular və bolşeviklərin Bakıdan qovulmasında onlara kömək edərlər. (c.I v.44; c.II, v.3,49) BAKI 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 50 Ertəsi gün, bazar ertəsi, martın 19-da, sübh tezdən şəhərin müsəlman hissəsinə əsil hücum başlandı; bu vaxt ermənilərin onlara qarşı səmimi münasibəti barəsində yalan vədlərinə arxayın olan müsəlmanlar hələ yatırdılar; bu hücumda yalnız erməni əsgərləri iştirak edirdilər. Eyni za - manda ermənilərin təhriki sayəsində şəhərin müsəlman hissəsini hərbi gəmilər mərmilərlə atəşə tuturdu, çünki ermənilər rus matroslarını inan - dırmışdılar ki, müsəlmanlar rus əhalisini qırırlar. Sonradan, müsəlmanların ruslara toxunmadığına əmin olanda, matroslar toplardan atəş açmağı da - yandırdılar. Hücum çoxlu sayda pulemyotların dəstəyi ilə yaxşı silahlanmış, təlim keç - miş erməni əsgərləri tərəfindən şəhərin ucqarlarında, əvvəlcə, yalnız müsəl - manların məskunlaşdığı “Məmmədli” və “Poxlu Dərə” adlanan yerlərdə aparılırdı; Şəhərin adı çəkilən yerlərində ermənilər müsəlmanların evlərinə soxulur, bu evlərin sahiblərini qətlə yetirir, onları qılınc və xəncərlə doğrayır və bədənlərini süngülərlə dəlik-deşik edir, uşaqları yanan evin alovuna atır və üç-dörd günlük körpələri süngülərə keçirirdilər. Demək olar ki, qaçan va - lideynlərin qoyub getdiyi bütün südəmər körpələri öldürür, valideynlərin öz - lərini isə haqlayaraq, küçədə qətlə yetirirdilər. Şəhərin bu hissələrində demək olar ki, elə bir ev yoxdur ki, bu evdə ermənilər müsəlmanların hamısını qır - masın və çox az sayda müsəlman öz həyatını xilas edə bilmişdir. Ermənilər, müsəlmanları qırmaqla yanaşı, onların əmlakını da məhv edir, qiymətli əş - yaları isə özləri ilə aparırdılar. Sonradan, təkcə bir yerdə, torpaqda qulaq - sız, burunsuz, qarnı yarılmış və uşaqlıq yolu kəsilərək çıxarılmış 57 müsəl - man qadının cəsədi aşkar edilmişdir. Şahidlər deyirlər ki, ermənilərin hansı səbəbdənsə öldürməyə macal tapmadıqları qadınları hörükləri ilə bir-birinə bağlayır və başıaçıq, ayaqyalın əsir aparırdılar, onları yolboyu tüfənglərinin qundaqları ilə döyürdülər. (c.I v.51,61, 165; c.II, v.3) Şəhərin bu hissələrində qətlə yetirilmiş müsəlmanların sayını müəyyən etmək çətindir, belə ki, çoxlu sayda evlər vardır ki, sakinlərinin hamısı er - mənilər tərəfindən ucdantutma qətlə yetirilmişdir və indi bircə nəfər sakin qalmamışdır ki, qətlə yetirilənlərin adlarını öyrənmək mümkün olsun. Şəhərin digər müsəlman hissələrində erməni əsgərləri pulemyotların hesabına sürətli hücuma keçirdilər və müsəlmanları hər hansı bir məhəllə - dən sıxışdırıb çıxararaq, evlərə soxulur, müsəlmanları qətlə yetirir, sonra isə qarət edirdilər. Bu zaman ermənilər nə yaşı, nə də cinsi nəzərə almırdılar. Məsələn, Hacı Əmir Əliyevin evinə soxularaq, onun özünü - 80 yaşlı qoca - nı, onun 60 yaşlı bir və 70 yaşlı digər arvadını öldürmüş, üç azyaşlı körpəni doğramış və Əliyevin gəlinini, 25 yaşlı qadını diri-diri divara mıxlamışdılar. (c. II, v.3) Hücum edən erməni əsgərlərinə, əsas etibarilə, erməni ziyalılarının nü - mayəndələri başçılıq edirdilər. Belə dəstələrdən biri Nikolayevskaya küçə - sində yerləşən evə soxulmuş və 8 nəfər qadın və uşaqları qətlə yetirmişdir. Başqa bir dəstə Bala Əhməd Muxtarovun Persidskaya küçəsində yerləşən evinə girərək, müsəlman ziyalılarının doqquz nümayəndəsini küçəyə çıxar - mış və Sobornaya meydanında güllələmişdir. Həmin evdə doktor Tağıyevin bolşeviklərin hakimiyyətini tanıdığını sübut edən sənədi çıxararaq erməni əsgərlərinə təqdim etdikdə, əsgərlər daşnaksakan olduqlarını və bolşevikləri tanımadıqlarını söyləyərək onu güllələmişdilər. Bala Əhməd Muxtarovun evində tutulan və sonradan güllələnən şəxslə - rin arasında bu binanın sahibi, polkovnik Tabasaranski, rotmistr Sultan bəy Əmircanov, doktor Kərim bəy Sultanov, Cavad bəy Aşurbəyov və başqaları var idi; Sultanovun və Aşurbəyovun cəsədləri “Dağıstan” mehmanxanasının yanan binasının içinə atılmışdı. (c.I, v.45; c.II, v.4) Mart qırğınlarında yaxşı təşkil edilmiş hərbi hissələrlə yanaşı “Daşnaksü - tun” partiyasının üzvləri də iştirak edirdilər; bu hal həm şahidlərin ifadələri ilə, həm də fəhlə, əsgər və matros deputatları Sovetinin iclaslarından birində Sovetin sədri Stepan Şaumyanın qırğınlarda daşnaksakanların iştirakını açıq etiraf etməsi ilə sübut olunur. Bununla belə, artıq qırğınlar dayandırıldıqdan sonra, erməni ziyalı cəmiyyətinin bir çox nümayəndələri qəribə bir inadla id - dia edirdilər ki, mart qırğınlarında erməni təşkilatları və erməni ziyalıları çıxış etməmişlər, qarətlərlə isə erməni qara camaatı və cəbhədən geri dönərkən müsəlmanların onları öz evlərinə, öz kəndlərinə buraxmadığına görə müsəl - 51 manlardan qisas alan ayrı-ayrı əsgərlər məşğul olmuşlar. (c.I, v.153) Mart hadisələri zamanı 11 minə yaxın müsəlman qətlə yetirilmişdir; on - ların əksəriyyətinin cəsədi aşkar edilməmişdir, çünki ermənilər onları yanan evlərin içinə, dənizə və quyulara atmışlar. (c. II, v. 3) Heydər Qulu Quliyevin dediyinə görə, o, şəhərin bir neçə rayonlarında müsəlman mənzillərinə baş çəkərkən dəhşətli dərəcədə eybəcər hala sa - lınmış meyitlərə rast gəlmişdir. Məsələn, o, öz bacısı oğlu Bəşər Cəfərovun cəsədini başı bədənindən ayrılmış, qolu kəsilmiş halda və bədənində üç süngü yarası ilə tapmışdı, həm də onun başını harasa aparmışdılar. Sonra o, cinsiyyət orqanı kəsilmiş kişi cəsədini, onun cinsiyyət orqanının yaxın - lıqda öldürülmüş müsəlman qadının ağzına qoyulmuş vəziyyətdə görmüş - dü. Digər yerdə boğazı kəsilmiş gənc müsəlman qadın uzanmışdı, onun sinəsi üzərinə isə xəncərlə doğranmış bir yaşlı oğlan uşağı elə vəziyyətdə qoyulmuşdu ki, uşağın ağzı qadının döşünün giləsində olsun. Bətnindən körpələri yarılıb çıxarılmış, döşləri, burnu, qulaqları kəsilmiş, uşaqlıq yoluna paya sancılmış müsəlman qadınların cəsədlərinə rast gəlinirdi. Bir yerdə isə od pilətəsinin üzərində dəhşətli əzablardan can vermiş körpənin yanıb qa - ralmış cəsədi tapılmışdı. Digər yerdə isə ağac paya ilə qarnından torpağa mıxlanmış oğlan uşağının cəsədi uzanıb qalmışdı. Bir çox qadınların vəziy - yətindən görünürdü ki, onlar ölüm qabağı təcavüzə məruz qalmışlar. (c.II, v. 18; c.I, v.12) Martın 24-də Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetinin keçmiş üzvü, “Nikolay Bünyadov” gəmisinin komandir köməkçisi Kazım Axundova Bakı şəhərinin “Çəmbərəkənd” adlanan dağlıq hissəsinin müdafiəsi üçün təyyarəçi Rozenblümun rəhbərliyi altında 10 silahlı matros göndərilmişdi. Axundov, martın 25-dən Nikolayevskaya küçəsindən cəsədlərin yığışdırıl - masına başlamışdır, bu zaman süngülərlə dəlik-deşik edilmiş və qılıncla doğranılmış 3 müsəlman oğlan - gimnaziya tələbələri, 11 qız – gimnaziya tələbələri, bir rus qadın, 3 yaşından 5 yaşınadək üç müsəlman oğlan, 8 nəfər rus kişi, 19 nəfər iranlı təbəələr - müsəlmanın və müxtəlif peşə sa - hibləri olan 67 azərbaycanlı müsəlmanın cəsədlərini yığışdırmışdır. Sadalanan cəsədlər avtomobillərdə məscidlərə aparılmışdır. Bundan əlavə, “Vulkan” cəmiyyətinin köhnə limanına 6748 müsəlman kişi, qadın və uşaq meyitləri gətirilmişdir. Şəhərin “Məmmədli”, “Poxlu Dərə” rayon - larından müsəlmanların cəsədləri qəbiristanlığa daşınmışdır, bununla belə cəsədlərin yığışdırılması yalnız mart ayının 31-də başa çata bilmişdir. Axun - dov öz tanışı texnik Vladimir Sokolovu “Kərpicxana” adlı yerə aparmış və Sokolov burada üç fotoşəkil çəkmişdir. Birinci şəkildə başından güllə yarası almış, bədənində beş süngü yarası olan, sağ körpücük sümüyü sındırılmış qadın meyiti çəkilmişdir; meyitin sağ döşünün üstündə ayağından süngü yarası almış, hələ sağ olan körpə uzanmışdır və anasının döşünü əmirdi. İkinci şəkildə 7-8 verşok uzunluğunda iri Kazaçkov mismarı ilə divara mıxlanmış iki yaşında körpə təsvir olunmuşdur; mismarın papağından gö - rünürdü ki, o divara yaxınlıqda yerə atılıb qalmış daşla vurulmuşdur. Üçüncü şəkildə 13-14 yaşlarında qızın meyiti çəkilmişdir və qızın vəziy - yəti onun bir neçə şəxs tərəfindən zorlandığını sübut edir; onun aralı qal - mış ayaqlarının arasındakı döşək qanla örtülüb; onun boynunda barmaq izləri görünür. Axundov Sokolovla birlikdə dördüncü evə daxil olduqda, onların qarşı - sında aşağıdakı səhnə açılmışdı: böyük otağın döşəməsində 22-23 yaşla - rında çılpaq qadının, iki qarının, altı yaşında qızın, səkkiz yaşlı oğlanın və südəmər körpənin cəsədi var idi; körpənin əl və ayaqlarını üç it gəmirirdi. Təsvir edilən səhnə Sokolova o dərəcədə təsir etmişdir ki, o fotoşəkil çək - məyə davam etməkdən imtina etmişdir. (c.II, v. 49-52) “Daşnaksütun” erməni inqilabi partiyasının Bakı mərkəzi komitəsinin orqanı olan “Vperyod” qəzetinin 33-cü nömrəsində Erməni milli şurası, mart hadisələrini öz istədiyi kimi təsvir etməyə çalışaraq, bəyan edir ki, “Daşnaksütun” partiyasının fəal dəstəyi nəticəsində müsəlmanlar Erməni milli şurasının müdafiəsi altına alınmışlar; guya Şura müsəlman vətəndaş - ların müdafiəsi və himayəsi üçün hətta öz səlahiyyətli nümayəndəsini təyin etmişdir. Himayə olunan müsəlmanların əksəriyyəti şüurlu əsgər element - ləri və erməni partiyalarının nümayəndələri tərəfindən xilas edilmişdir. Sülh BAKI 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 52 və əmin-amanlıq bərqərar olduqdan sonra müsəlmanlar şəhərin erməni hissəsindən müsəlman hissəsinə yola salınmışlar. Əsir müsəlmanların Erməni milli şurası tərəfindən himayə olunanların saxlanılması üçün ayrılmış Mailov teatrına, “Rekord” teatrına və digər yer - lərə necə aparıldığı aşağıdakı faktlardan görünür: Martın 19-da, günorta saat 3-də, Ağa Hüseyn Babayevin Nikolayevskaya və Zavedenskaya küçələrinin kəsişməsində yerləşən evinə 14 erməni əsgəri gəlmiş və onların dediyinə görə, bu evdə gizlədilən 11 ədəd tüfəngi axtar - mağa başlamışlar. Yalnız bir tüfəng tapmış ermənilər bu evdə yaşayan Əs - həddin Mustafayevi, onun əmisi Məcidulla Osman oğlunu, Rəhim Rəhimxan oğlunu, Ağa Hüseyn Babayevi, doktor Nərimanovun qardaşını və mühən - dis Sərkisyanın bağbanını həbs etmişlər. Mühəndis Sərkisyan mart hadisələri başlamazdan bir neçə gün əvvəl ailəsi ilə birlikdə şəhərin ermənilər yaşayan hissəsinə köçmüş, öz əşyalarını qorumaq üçün isə bağbanı mənzilində qoy - muşdur. Həbs olunanları Nikolayevskaya küçəsi ilə aşağıya aparmış və yo - lüstü ağ bayraqla gedən üç nəfər yaşlı müsəlmandan ibarət nümayəndələri də həbs etmişlər. Velikoknyajeskaya prospektinə çatdıqda, erməni əsgərləri əsir götürülənlərin hamısını Kələntərov pasajının qarşısında bir sıraya düz - müş və tüfənglərdən onlara yaylım atəşi açmışlar. Əshəddin Mustafayev və Məcidulla Osman oğlundan başqa qalanlar hamısı qətlə yetirilmişlər: onlar - dan birincisi partlayan güllə ilə sağ qolundan və sağ böyründən, ikincisi isə partlayan güllə ilə sağ ayağından yaralanmışdı. Təsvir edilən güllələnməni törədən dəstənin başçısı Ofitserskaya küçəsindəki ev sahibinin oğlu zabit Sergeyev idi. (c. I, v. 42) Elə həmin günün axşamı silahlı ermənilər Bondarnaya küçəsi, 148 №-li evə girmiş və orada 50 nəfər müsəlman qadın, uşaq və kişini yaxalaya - raq onların hamısını qarət etmiş, sonra isə Birja meydanı istiqamətində əsir aparmışlar. Ermənilər bu meydana gələrək, həmin dəstədən bütün ki - şiləri ayırmış və onları ayrıca aparmış və 12-ci lazaretin qarşısında onlara tüfənglərdən yaylım atəşi açmış, sonra isə süngülərlə sağ qalanların axırı - na çıxmışlar. Əsirlərin bu dəstəsində olan on dörd yaşlı Məmməd İbrahim Məşədi Mövlət oğluna 2 güllə və 18 süngü yarası vurulmuşdur; o, ermə - nilər getdikdən sonra sanitarlar və şəfqət bacıları tərəfindən 12-ci lazaretə aparılmış və orada onun həyatını xilas etmək mümkün olmuşdur. Məm - məd İbrahimlə birlikdə gedən Məşədi Əli Cəlalzadənin qoluna və qasığına iki güllə vurulmuş və dörd süngü zərbəsi kürəyinə və bir süngü zərbəsi isə ayağına endirilmişdir; o da həmçinin 12-ci lazaretə çatdırılmış və onu sa - ğaltmaq mümkün olmuşdur. (c. I, v. 35, 48) Müsəlmanların bu cür əsir aparılması Bakı şəhəri Azərbaycan-Türk qo - şunları tərəfindən alınan günədək ermənilər tərəfindən həyata keçirilmiş - dir. Məsələn, 1918-ci ilin avqust ayının sonunda Bakı sakini Sadıq bəy Məmməd Rza bəy oğlu Bakıdan çıxaraq Pirşağıya ailəsinin yanına gedir - miş. Məmmədli kəndində 17 erməni əsgəri onu və yanında olan 20 nəfərə yaxın digər müsəlmanları əsir götürmüş və onları Zabrat kəndinə apar - mışdır. Oradaca onların hamısını kəndirlə bir-birinə bağlayaraq, tüfənglər - dən onlara atəş açmışlar. Onların hamısı yerə yıxıldıqdan sonra isə, süngü, xəncər və qılıncla axırlarına çıxmışlar. Bir güllə yarası, iki xəncər yarası, 18 süngü yarası və iki qılıncla vurulmuş yara alan Sadıq bəy Ramana kəndinin xəstəxanasına çatdırılmış və orada onu müalicə etmək mümkün olmuşdur. (c. I, v. 11) Erməni ziyalıları, köməksiz müsəlmanları qırmaqla, dənizçiləri və qızıl ordunun əsgərlərini onların üzərinə qaldırmaq istəyirdilər. Məsələn, martın 19-da səhər İran konsulu və dənizçi Natanson qalaya gəlmiş və müsəl - manların nümayəndələrinə bildirmişlər ki, şəhərdə müsəlmanların Qalada olan bütün rusları, habelə erməniləri qırdıqları barədə şayiələr gəzir. Buna cavab olaraq müsəlmanların nümayəndələri onların hər ikisini, aralarında ermənilərin də olduğu, 240 xristian kişi, qadın və uşaqların qaldığı Mir Əli Nağı Hüseynovun evinə gətirmişlər. Xristianlarla yaxşı rəftar olunduğuna və yeməklə təmin edildiklərinə, və onların mərmilərdən qorunmaq üçün Hüseynovun evinə könüllü surətdə gəldiklərinə əmin olduqdan sonra, Natanson və konsul çıxıb getmişlər. Üç saatdan sonra onlar yenidən geri qayıtmış və bildirmişlər ki, erməni ictimai xadimlərindən iki nəfər onlara 53 telefonla belə xəbər vermişdir ki, onlar, yəni konsul və Natanson Qaladan çıxıb getdikdən sonra, müsəlmanlar bütün xristianları qırmışlar. Özlərinin qəsdən aldadıldıqlarına əmin olan konsul və Natanson ermənilərin hücu - munun qarşısını almaq üçün Qalada 20 matros saxlamış, özləri isə çıxıb getmişlər. (c. II, v.1) Martın 20-də üç erməni əsgərinin müşayiət etdiyi erməni zabiti Tate - vos Əmirov “Kaspi” qəzetinin redaksiyasının binası ilə “İsmailiyyə” Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binası arasında olan dalana gəlmiş və “İsmailiyyə”nin binasına girmişdir; bir müddət sonra binanın pəncərələrindən tüstü və alov görünmüşdür, və yalnız Bakı müsəlmanlarının fəxri deyil, həm də bütün şəhə - rin bəzəyi olan bu əzəmətli bina yanaraq məhv olmuşdur. Yanğını söndürəcək heç kəs yox idi, çünki pulemyotlardan və tüfənglərdən aramsız atəşə tutulan müsəlmanlar küçəyə çıxmaq imkanından məhrum idilər. (c. II, v. 2) Daha sonra “Kaspi” qəzeti redaksiyasının binası və “Dağıstan”, “İsgən - dəriyyə” və “İslamiyyə” adlı müsəlman mehmanxanaları da yandırılmışdır. Yandırılmış binalar bütün Qafqaz müsəlmanlarının həyatında böyük rol oynayırdılar: 1. “İsmailiyyə”də bütün Qafqaz müsəlman komitələri yerləşirdi və bu binada həmin komitələrə məxsus pul və sənədlər saxlanılırdı; bun - dan əlavə, binada bütün müsəlman yığıncaqları və qurultayları keçirilirdi: məsələn 1918-ci ilin fevral ayının 15-də açılmış Ümumqafqaz müsəlman - larının qurultayı ; 2. “Kaspi” qəzetinin redaksiyasında müsəlman dilində müxtəlif kitablar çap olunurdu, yanğın zamanı isə onun zirzəmilərində ərəb dilində yenicə çapdan çıxmış 5000 Quran kitabı var idi və onların hamısı yanmışdır; 3. “İslamiyyə”, “Dağıstan” və “İsgəndəriyyə” mehmanxanalarında Bakıya gələn bütün müsəlmanlar qalırdılar; bu mehmanxanaların dağıntı - ları arasında yanıb qaralmış xeyli müsəlman cəsədi tapılmışdır: məsələn, “Dağıstan” mehmanxanasının xarabalıqları arasında doktor Kərim bəy Sul - tanovun, Cavad bəy Aşurbəyovun, “Hacınski Çələkən” mədənlərinin idarə başçısı Abdulla bəy Bababəyovun və digərlərinin cəsədləri tapılmışdır. (c. II, v. 2; c. I, v. 45) Ermənilər müsəlmanların evlərinə soxularaq, bütün qiymətli əşyaları aparır, qalan əşyaları qırıb-tökür, əksər hallarda isə yandırırdılar. Şəhərin aşağı hissəsində, Sisianovskaya küçəsindən aşağıda, Hacı Zeynal Abdin Ta - ğıyevin mənzili istisna olmaqla, qarət olunmamış müsəlman mənzili qal - mamışdı. Bəzi rayonlarda, məsələn, Məmmədli rayonunda və yaxud bazar - da müsəlmanların məskunlaşdığı bütün tikililər başdan-ayağa yandırılmış və qarət edilmişdir. Ümumilikdə, Bakı şəhərinin müsəlman əhalisinə köhnə qiymətlə 400.000.000 rubldan az olmayaraq, ziyan vurulmuşdur. (c.II, v.3) Mart ayının 19-da öz silahlarını bolşeviklərə təhvil verməyə razılıq ver - miş müsəlmanlarla bolşeviklər arasında sülh bağlanmasına baxmayaraq, ermənilər nəinki martın 22-nə, müsəlmanlarla onların aralarında barışığın elan edildiyi günə qədər, hətta sonrakı vaxtlarda da mysəlmanları öldür - məkdə və qarət etməkdə idilər. Müsəlmanların çoxsaylı qarət olunması, qətlə yetirilməsi və yoxa çıxması halları Bakı şəhəri Azərbaycan-Türk qo - şunları tərəfindən alınanadək davam etmişdir. (c.II, v.51) Müsəlmanların qardaş qırğınına son qoymaq cəhdlərinə erməni əsgər - lərinin münasibəti aşağıdakı fakt sübut ola bilər: Martın 20-də, çərşənbə axşamı, Molla Cavad Axund, Molla Hacı Mir Mövsüm, Hacı Hüseyn Tağıyev, doktor Atabekyan və icraiyyə komitəsinin üzvü Denejkindən ibarət olan nümayəndə heyəti Qaladan avtomobillə şəhərin yuxarı hissəsinə göndə - rilmişdi. Zavedenskaya küçəsində altı erməni əsgəri nümayəndə heyətini saxlamış və heyətin hara getdiyini soruşmuşdur. Nümayəndə heyətinin şəhərin müsəlmanlar tərəfindən tutulmuş hissəsinə keçərək, müsəlman - larla ermənilər arasında sülh bağlandığı üçün, onlara hərbi əməliyyatları dayandırılmaq təklifi etmək istədiyini eşidəndə erməni əsgərləri bildirmişlər ki, onlar nümayəndə heyətini buraxmayacaqlar, çünki heç bir barışığı tanı - mırlar. Nümayəndə heyətinin üzvləri müsəlmanların Zavedenskaya küçəsinin axırındakı səngərlərinə tərəf yönəldikdə, erməni əsgərləri onların arxasınca atəş açmağa başlamış və səngərlərə qədər qaçaraq, orada gizlənməyə ma - cal tapmış Molla Cavad Axund istisna olmaqla, nümayəndə heyətinin üzvlə - rinin hamısını qətlə yetirmişlər. (c.II, v.4) Bütün yuxarıda göstərilənlər istər şahid ifadələri, istərsə də işə əlavə edil - BAKI 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 54 miş baxış, ekspertiza protokolları və çoxlu sayda yandırılmış evlərin və hədsiz dərəcədə eybəcər hala salınmış cəsədlərin fotoşəkilləri ilə təsdiq edilir. Şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissələrini talan etmiş erməni əsgərlərinin başında tüfənglərlə və mauzerlərlə silahlanmış mühəndis Artyom Ter-A - kopovun, Fridun Akopovun, Jorj Melikovun, Asatur Vaçyansın, andlı iclasçı Arutçevin, Yeqiş Paxlavuninin, Levon Saatsazbəyovun, tələbə Popovyanın, Ambarsum Melikovun, Stepan Lalayevin, praporşik Dovlatovun və Xristofor Dildarovun durduğu sübut edilmişdir. (c.I, v.1,5,6; c. II v. 2, 23, 24, 50) Mart hadisələri zamanı ermənilərin həyasızlığı o həddə çatmışdır ki, on - lar hətta tanışları olan müsəlmanların da evlərinə soxulur, onların əmlakla - rını qarət edir və hər yerdə, sərasər hamını qətlə yetirirdilər. Məsələn, martın 20-də Stepan Lalayev erməni əsgərlərinin böyük dəstəsi ilə Vorontsovskaya küçəsində yaşayan doktor Bəybala bəy Sulta - novun mənzilinə soxulmuş, sonuncunu öz revolveri ilə güllələyərək yerin - dəcə öldürmüşdür. Sultanovun mənzilinin həyətinə enən Lalayev oradakı müsəlman bağbanı, onun arvadını və ikiyaşlı oğlunu şəxsən güllələmişdir. (c.I, v.62, 68) Suraxanskaya küçəsində yaşayan Məşədi Əhməd Rəhim oğlunun mən - zilinə 30 nəfərə yaxın silahlı erməni əsgəri girmiş və 34.840 rubl dəyərin - də qızıl, gümüş və digər müxtəlif qadın əşyalarını götürmüşdür; Məşədi Əhməd cinayətkarların arasında qonşuları dərzi Hayk Yaramış oğlunu və baqqal Yexuş Samvel oğlunu tanımışdır. (c. I, v. 21) Həmin Yexuş digər silahlı ermənilərlə birlikdə Suraxanskaya küçəsində yaşayan Ağa Hüseyn Hacı Səlim oğlu Nəcəfovun mənzilinə girmiş, so - nuncunun 111.460 rubl dəyərində ən qiymətli əşyalarını götürərək, mən - zil sahibinin qardaşını və atasını öldürmüş, onun özünü isə qadınlarla və uşaqlarla birlikdə Mailov teatrına göndərmişdir; onları həmin yerdə 3 gün saxlamışlar. (c. I v. 22) Bir neçə silahlı erməni, onların arasında praporşik Avakyan və çəkmə emalatxanasının sahibi İsaak Baqdasarov, Tserkovnaya küçəsində yaşayan Məşədi Hüseyn Səfərəliyevin mənzilinə soxulmuş, onun 186.000 rubl məb - ləğində bütün nağd pullarını və müxtəlif qiymətli əşyalarını zorla götürmüş və Səfərəliyevi ailəsi ilə birlikdə “Rekord” teatrına aparmışlar. Yolda Səfərə - liyevi müşayiət edən ermənilərdən biri ona tüfəngdən atəş açmış və sağ qulağından yaralamışdır. (c. I, v. 25) Həmin İsaak Baqdasarov, digər silahlı ermənilərlə birlikdə Tatarskaya küçəsində yaşayan Mir Qasım İbrahim oğlunun mənzilinə gəlmiş və onun 150.000 rubl dəyərində olan bütün əmlakını qarət etmişdir. (c. I, v. 94) Həsən Mikayılovun Bondarnaya və Mariinskaya küçələrinin kəsişmə - sində yerləşən mənzilinə bir neçə silahlı erməni soxulmuşdur; onların ara - sında Olginskaya küçəsində Tağıyev pasajının qarşısındakı bərbərxananın dolu bədənli, yanağı çapıqlı, sahibi də olmuşdur. Cinayətkarlar Mikayılovun qardaşlarından birini - Məlik Məmmədi öldürmüş, o biri qardaşı Tağını isə arvadı və qızı ilə birlikdə Mailov teatrına aparmışlar; yolda onlar Tağını da öldürmüş və üzərində olan 2500 rubl pulu götürmüşlər. Ermənilər Mikayı - lovların mənzilindən ümumilikdə 54.000 rubl dəyərində nağd pul və digər qiymətli əşyalarını götürmüşlər. (c. I, v. 30) Teymur Səlimovun Tserkovnaya küçəsində yerləşən mənzilinə silahlı er - mənilər gəlmiş və 150.000 rubl dəyərində olan bütün əmlakını aparmışlar. Mənzildə olan dalandar Məmməd İrza qarətçilərin arasında həmin evdə yaşamış Aleksandr və Levon Ter-Qazarovları və onların adı müəyyən edil - məmiş üçüncü qardaşlarını tanımışdır; Məmməd İrza Aleksandr Ter-Qaza - rovun kiməsə telefonla mənzil sahiblərinin evdə olmadığını bildirərək, onu Səlimovun mənzilinə gəlməyə dəvət etdiyini eşitmişdir. (c. I, v. 56) Ağa Əli İsmayılovun Bondarnaya küçəsində yerləşən mənzilinə tüfənglərlə silahlanmış altı nəfər erməni gələrək, Ağa Əlini güllələmək istəmişlər. Onlar Nikolay pulları ilə 7080 rubl pulunu alaraq, onu öldürməməyə razılaşmış və yalnız süngü ilə kürəyindən yaralamışlar. Sonra mənzildən 17.780 rubl dəyə - rində olan bütün qiymətli əşyaları götürərək, ermənilər Ağa Əlini və onun ailəsini Mailov teatrına aparmış və orada onların hamısını bir gün yarım sax - lamışlar. İsmayılov qarətçilərin arasında bərbərlər ittifaqında xidmət edən dolu bədənli, qırxılmış, çopur sifətli Arşak Avetisovu tanımışdır. (c. I, v. 91) 55 Çadrovaya küçəsində yaşayan Yaxşı Xanım Hacı Əli Mərdan qızı Ma - nafovanın evinə tüfənglərlə silahlanmış bir neçə nəfər erməni soxulmuş, onun oğlu Ağaverdi Manafovu güllələmiş və onun 75.000 rubl dəyərində olan bütün əmlakını qarət etmişlər. Yaxşı Xanım qarətçilərdən öz kirayəni - şini, mart hadisələrindən sonra Qoqolevskaya küçəsi, dalan 2, ev 14 ünva - nına köçmüş Aleksandrı tanımışdır. (c. I, v. 124) Mart qırğınlarının üçüncü günü Bondarnaya küçəsində yaşayan Məm - məd Tağı Kərimovun mənzilinə Kərimovun kirayənişini Levon Arutyunoviç Qaraxanovun gətirdiyi bir neçə silahlı erməni gəlmişdir. Qaraxanov ümu - milikdə 49.000 dəyərində nağd pul və ən qiymətli əşyaları götürərək, Kə - rimovu Mailov teatrına göndərmiş və ona hərbi nümunəli gödəkcəsini əynindən çıxarmağı məsləhət görmüşdür, belə ki, onu müsəlman divizio - nunun süvarisi kimi qəbul edib güllələyə bilərdilər. Sonra Qaraxanov Məm - məd Tağının o vaxt praporşiklər məktəbində oxuyan qardaşını axtarmağa başlamışdır. Qaraxanovun yoldaşları onu axtararaq Əmir Qulu Həsənovun yaxınlıqdakı mənzilinə gəlib çıxmış və orada Əmir Qulunu və onun iki oğ - lunu, Məhərrəm və Hüseyn Balanı qətlə yetirmişlər. (c. I, v.124) Elə həmin gün bir qrup silahlı erməni Tatarskaya küçəsində yaşayan Nəsir Kərbəlayı Kazım oğlunun mənzilinə gəlmiş və onun əmisi Həbibulla Molla Hacı Baba oğlunu və əmisi oğlu Hacı Baba Həbibulla oğlunu öl - dürərək, 2000 rubl nağd pulunu və 7662 rubl dəyərində müxtəlif qiymətli əşyalarını götürmüşlər. Nəsir özü qaçıb xilas ola bilmişdir. O, cinayətkarla - rın arasında Tatarskaya və Karantinnaya küçələrinin tinindəki baqqal düka - nının sahibi Yequşu, Samvelin oğlunu görmüşdür. (c. I, v. 125) Martın 20-də bir dəstə silahlı erməni əsgəri Tserkovnaya küçəsində ya - şayan Məşədi Məmməd Sadıq Talıbovu ailəsi ilə birlikdə əsir apararkən, onun kirayənişini, andlı iclasçı Varşamyanın qardaşı Levon Varşamyan Talı - bovun 5.000.000 rubl dəyərində olan bütün qiymətli əşyaları qarət etmiş - dir; təkcə 30 funta yaxın qızıl oğurlanmışdır. (c. I, v. 162) Martın 20-də Çadrovaya küçəsində yaşayan İsmayıl bəy Şeyda bəy oğlu - nun mənzilinə 20-25 nəfər erməni əsgəri gəlmiş, mənzildə axtarış aparmış və İsmayıl bəyin 5200 rubl pulunu götürmüşlər. Sonra onlar İsmayıl bəyi, onun qardaşı Qasım bəyi, əmisi Xalıq bəy Məmmədbəyovu və sonuncunun oğlu İlyas bəyi küçəyə çıxarmışlar; burada onlar dərhal 70 nəfərə yaxın er - məni tərəfindən əhatəyə alınmışlar. Bu kütlədən bir çoxları İsmayıl bəyə və onun yaxınlarına atəş açmağa başlamış və üç güllə ilə Qasım bəyi, bir güllə ilə Xalıq bəyi və üç güllə ilə İlyas bəyi öldürmüşlər. Çiynindən güllə yarası almış İsmayıl bəy qaça bilmişdir. İsmayıl bəy ona güllə atanlardan I oğlanlar gimnaziyasının tələbəsi Paronyanı tanımışdır. (c. I, v.164) Tüfənglərlə silahlanmış bir neçə erməni Nijne-Priyutskaya küçəsində ya - şayan Əliyoldaş Əliyevin evinə soxulmuş, onun özünü və dörd qardaşını qətlə yetirmiş və onların bütün əmlakını qarət etmişlər. Bu zaman onlar Əliyevin kirayənişini Yankel Samuiloviç Slavinskinin də əşyalarını götürmüş - lər. Sonradan Slavinski qarətçilərdən birini küçədə tanımışdır və o, həbs edilmişdir; bu Xaçatur Martirosov idi. (c. II, v. 45) Həmin vaxt Məşədi Məmməd Sadıq Həsənovun da əşyaları silahlı er - mənilər tərəfindən qarət edilmişdir; cinayətkarların başında Sergey Meli - kov dururdu. (c. II, v.176) Mart hadisələri zamanı erməni əsgərləri tərəfindən Əli Övsəd Davud - zadənin “Qrand Otel” mehmanxanasının birinci mərtəbəsində yerləşən baqqal dükanı qarət edilmişdir; sonradan Stepan Lalayev Əli Övsətin kürəkəni İmamverdi Zeynalova demişdir ki, dükan onun əmri ilə qarət olunmuşdur. (c. I v. 112, 113) Mart qırğınlarının ikinci günü Qalada, kilsənin yanında yaşayan İşxan Qarabəyov qaynı Nikolayla birlikdə öz evinin damından qarşıdakı evdə ya - şayan Əbdül Cabbar Babayevin mənzilinin pəncərələrini atəşə tutmuşdur. Əbdül Cabbarın qardaşı Əbdül Qafar kabinetə daxil olaraq telefonla danış - mağa başlayarkən Qarabəyov və onun qaynı bir neçə atəş açmış və onu yerindəcə öldürmüşlər (c.I, v.3). Əbdül Cabbar Babayevin sözlərinə görə onun yaxın tanışı Pyotr M oisee - viç Zorabov həkim Tiqran Ter-Zaxaryanın denşikinin guya digər ermənilərlə birlikdə Cavad bəy Aşurbəyovun və doktor Kərim bəy Sultanovun öldürül - BAKI 1918. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI ŞƏKİL VƏ SƏNƏDLƏRDƏ 56 məsində və cəsədlərin “Dağıstan” mehmanxanasının yanan binasının içinə atılmasında özünün iştirakı barədə necə danışdığını eşitmişdir. (c. I, v. 4) Yuxarıda şərh edilənləri nəzərdən keçirir və diqqətinizə çatdırırıq ki; I. Yuxarıda təsvir edilən cinayətlərin törədilməsində: 1. Əli Övsəd Da - vudzadənin, İmamverdi Zeynalovun və Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadələri üzrə Stepan Lalyevin; 2. Abbas Eyvazovun ifadəsi üzrə Artyom Nikolaye - viç Ter-Akopovun və Fridun Antonovun; 3. həmin Eyvazovun, polkovnik Mansur şahzadə Qacarın və Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadələri üzrə Jorj Me - likovun; 4. Əbdül Cabbar Babayevin ifadəsi üzrə İşxan Qarabəyovun, onun qaynı Nikolayın və Tiqran Ter-Zaxaryanın denşikinin; 5. Mirzə Əhməd Hü - seynzadənin ifadəsi üzrə Asatur Vaçyansın; 6. Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadəsi üzrə Tatevos Əmirovun; 7. Məşədi Əhməd Rəhim oğlunun, Ağa Hüseyn Hacı Səlim oğlu Nəcəfovun və Nəsir Kərbəlayı Əzim oğlunun ifadələri üzrə baqqal Yexuş Samveloviçin; 8. həmin Məşədi Əhməd Rəhim oğlunun ifa - dəsi üzrə dərzi Hayk Yeramış oğlunun; 9. Məşədi Hüseyn Səfərəliyevin və Mir Qasım Seyid İsmayıl oğlunun ifadələri üzrə çəkməçi İsaak Baqdasaro - vun; 10. Əsxəddin Hacı oğlu Mustafayevin ifadəsi üzrə zabit Sergeyevin; 11. Teymur Səlimovun ifadəsi üzrə Aleksandr Ter-Qazarovun, Levon Ter-Qa - zarovun və onların adı hələ də müəyyən edilməmiş üçüncü qardaşının; 12. Ağa Əli İsmayılovun ifadəsi üzrə bərbər Arşak Avetisovun; 13. Yaxşı Xanım Hacı Əli Mərdan qızı Manafovanın ifadəsi üzrə soyadı hələ də müəyyən edilməmiş Aleksandrın; 14. Məmməd Tağı Kərimovun ifadəsi üzrə Levon Arutyunoviç Qaraxanyanın; 15. Məşədi Məmməd Sadıq Həsənovun ifadə - si üzrə Sergey Melikovun; 16. Məşədi Məmməd Sadıq Talıbovun ifadəsi üzrə Levon Varşamyanın; 17. İsmayıl bəy Şeyda bəy oğlunun ifadəsi üzrə I oğlanlar gimnaziyasının tələbəsi Paronyanın; 18. Ağa Hüseyn Tağıyevin ifadəsi üzrə Ambarsum Melikovun, praporşik Dovlatovun və Xristofor Dil - darovun; 19. Mir Əbdül Əziz Seyidovun ifadəsi üzrə tələbə Popovyanın; 20. Yankel Samuiloviç Slavinskinin ifadəsi üzrə Xaçatur Martirosovun; 21. Məşədi Hüseyn Səfərəliyevin ifadəsi üzrə praporşik Avakyanın; 22. Kazım Ələsgər oğlu Axundovun ifadəsi üzrə Yeqiş Paxlavuninin və Levon Saatsaz - bəyovun ifşa olunduğunu; II. Yuxarıda təsvir olunan cinayətlərin törədildiyi mart qırğınlarının müsəlman əhalisini dəfələrlə silahlı çıxışa sövq etməyə cəhd göstərərək, nəticədə onun əvvəlcə Bakıda, daha sonra ucqarlarda fiziki olaraq məhv edilməsinə, bütün əmlakını mənimsənilməsinə və onun bütün rifahının və siyasi üstünlüyünün təbii surətdə ermənilərin əlinə keçməsinə nail olmaq məqsədi ilə “Daşkansütun” partiyası və Erməni Milli Şurası tərəfindən hələ 1917-ci ildən başlayaraq hazırlandığını; III. 1918-ci ilin mart ayının 17-dən sonra cərəyan edən hadisələrin göstərdiyi kimi, müsəlmanların qətlə yetirilməsinin və müsəlmanların məs - kənlərinin darmadağın edilməsinin şəhərin bütün hissələrində, planauyğun şəkildə, əvvəlcədən müəyyən edilmiş sistem üzrə, yaxşı təşkil edilmiş hərbi hissələr tərəfindən, həm də onların rəhbərliyi altında və Bakı şəhərinin er - məni əhalisi tərəfindən həyata keçirildiyini; IV. Buna görə də, yuxarıda təsvir olunmuş cinayətlərdən birinin və ya bir neçəsinin törədilməsində ifşa olunanların hamısının quldur dəstəsinin üzv - ləri kimi, həm də digər cinayətlərə görə cinayət məsuliyyətinə cəlb edildi - yini nəzərə alaraq, Yüklə 10,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|