Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
75
dəmiryolu üzərində nəzarət hüququnu Antantaya verməli, müt-
təfiqlərin  Bakını  və  Batumu  tutmasına  qarşı  Türkiyə  heç  bir 
narazılıq etməməlidir. 
 
Mudros  barışığı  Türkiyəni  Antanta  dövlətlərinə  təslim 
etdi. Bununla da Antanta dövlətləri Osmanlı imperiyasını par-
çalamaq  haqqındakı  öz  əvvəlki  planlarını  həyata  keçirməyə 
başlayaraq, ölkənin bir çox yerlərini işğal etdilər.  
 
 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
76
TÜRK XALQLARI XX ƏSR N ƏVVƏLLƏR NDƏ 
 
1.Türk xalqları birinci rus inqilabı  
ə
rəfəsi və inqilab illərində 
 
 
XIX  əsrin  sonlarında  türk  xalqlarının  oyanışı  güclənir, 
onlar arasında türkçülük ideyası yaranır və yayılırdı. Millətçilik 
ideyasının  yoxluğunun,  milli  özünüdərkin,  türk  xalqlarının 
birliyi uğrunda güclü çalışmaların olmamasını türk dünyasının 
dirçəlişi və tərəqqisi yolunda ciddi maneələr kimi qiymətləndi-
rən ayrı-ayrı ictimai xadimlər və ziyalılar türkçülük məfkurəsi-
nin    formalaşdırılmasına  başlamışdılar.  Türk  xalqlarının  yaşa-
dıqları ərazilərdə kapitalist münasibətlərinin inkişafı, Rusiyada 
baş  vermiş  ilk  burjua  demokratik  inqilabı  milli  hərəkatın  for-
malaşmasına  təkan  verməyə  bilməzdi.  XX  əsrin  əvvəllərində 
Rusiyada türkçülük ideologiyasının formalaşması türk xalqları 
yaşayan  bölgələrdə  milli  burjuaziyanın  meydana  gəlməsi  və 
inkişafı  ilə  bağlı  idi.  H.Zərdabinin  “Əkinçi”  qəzetində,  sonra 
isə  .Qaspıralının  “Tərcüman”  qəzetində  geniş  yayılan  türk-
çülük  ideyaları  Rusiya  əsarətində  olan  türk  xalqlarının  milli 
ş
üurunun  formalaşmasında  və  inkişafında  mühüm  rol  oynadı. 
Sonrakı  dövrlərdə  Rusiyanın  bir  sıra  digər  şəhərlərində  nəşri 
başlanılmış qəzet, jurnal və digər çap materiallarında türkçülük 
və turanclıq ideyaları daha sistemli işıqlandırılmağa başlandı. 
 
Yusif Akçura oğlu qeyd edirdi ki, nəsiltayfa hisslərinin 
milli  təfəkkür  səviyyəsinə  yüksəlməsi  Qərbdə  baş  vermişdir. 
lkin olaraq  Avropa ilə sıx əlaqələrdə və qarşılıqlı münasibət-
lərdə  olan  türklər    tərəfindən    mənimsənilmişdir.  Bu  əsasən 
osmanlılar  adlanan  Qərb  türklərinə,  Krım,  Volqa  və  Qafqaz 
türklərinə aiddir. Beləliklə, bu  dövrdə  biz “türklər”in  bu dörd  
qrupunda    milli  təfəkkürün  yaranması  və  yayılmasının  şahidi 
oluruq.  
Bu dövrdəki  gerilik, tənəzzül, müstəmləkə əsarəti türk 
xalqlarının dinə və millətçiliyətürk birliyinə söykənməsini şərt-
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
77
ləndirirdi. Məhz bu və digər amillər zəminində bir sıra ideolo-
giya və hərəkatlar formalaşmağa   başladı. Krımlı  smayıl bəy 
Qaspıralı  “dildə,  fikirdə,  işdə  birlik”  şüarı  və  fəaliyyəti  ilə 
türklərin birlik şüurunun  dirçəldilməsi sahəsində böyük xidmət 
göstərmişdir.  O,  vahid  türk  millətindən  bəhs  etməsinə  baxma-
yaraq mövcud mühiti nəzərə alaraq siyasi fəaliyyətə çağırmırdı.  
Türkçülüyü    mədəniyyət    sahəsi    ilə    məhdudlaşan    Qaspıralı 
türk    xalqlarının  birliyinin  din  və  mənəviyyat  ümumiliyi  əsa-
sında  həyata  keçirilməsi  xəttini  yeritməyə  çalışırdı.  O,  “Rusi-
yada müsəlmanlar” adlı  əsərində yazırdı: “Asiya və Avropanın 
hissələrini  türk-tatarlar  adlanan  böyük  millət  məskunlaşdır-
mışdır.  Bu  millət  hissələrə  parçalanmışdır  və  buna  görə  də 
zəifdir,  digər  millətlərlə  müqayisədə  o,  elm,  maarif  və  mədə-
niyyət  sahəsində  geridə  qalmışdır.  Əgər  belə  davam  edərsə 
təbii ki, o məhv olacaq, digər millətlər tərəfindən udulacaqdır. 
” Türk xalqlarını bütöv bir millət kimi qiymətləndirən  smayıl 
bəy, onları ümumi təmiz ədəbi dil əsasında birləşməyə, ana dili 
vasitəsilə  Avropa  maarifi  və  elmi  fikrinə,  mədəniyyəti  və  ic-
timai-siyasi məfkurəsinə yiyələnməyə çağırırdı. Krımda “Gənc 
tatarlar”  adlı  təşkilatın  yaranmasına  fəal  təsir  göstərən  Qaspı-
ralı  Krım  tatarlarını  muxtariyyət  tələb  edən  digər  xalqlara  ba-
xaraq  boş  durmamağa,  xalqı  bu  fikrə  alışdırmağa  çalışırdı. 
Rusiya türklərinin qabaqcıl mədəniyyət və siyasət xadimləri ilə 
ə
laqələr  yaradaraq  bir  sıra  ümumtürk  toplantılarında  türklərin 
məsələsini  vahid  halda  ortaya  qoymağa  müəyyən  problemləri 
həll etməyə çalışırdı. 
 
Ə
.Hüseynzadə,  Ə.Ağayev,  Ə.Topçubaşov,  M.Rəsulza-
də  və  başqaları  Azərbaycanda  türkçülüyün  əsasını  qoymuş, 
türkçülük  ideyalarının  formalaşdırılması  və  yayılmasında  fəal 
iştirak  etmişlər.  Onlar  smayıl  bəy  Qaspıralı,  Zəki  Validi 
Toğan, Yusif Akçura oğlu, Ziya Göyalp və başqa bu kimi lider-
ləri  ilə  birlikdə  türkçülük  ideyasını  yaymaqla  türk  xalqlarının 
ə
sarətdən  qurtularaq  dirçəlişə  və  tərəqqiyə  çatmasına  çalış-
mışlar. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
78
 
Rusiya  imperiyasında  inqilabi-demokratik  və  milli 
azadlıq  hərəkatlarının  XX  əsrin  əvvəllərində  yeni  dalğası 
şə
raitində  Ə.Hüseynzadə  özünün  siyasi  fəaliyyətini  və  ictimai 
ideyalar  axtarışlarını  xeyli  genişləndirir.  Azərbaycana  qayıdan 
kimi türkçülük hərəkatı və ideyaları məsələləri ilə daha fəal və 
sistemli məşğul olmağa başlayır. 1905-ci il inqilabı ərəfəsində 
Ə
.Hüseynzadə Rusiya imperiyasının müstəmləkə zülmü altında 
ə
zilən  məhkum  millətlərin  ictimai-siyasi  faciəsini  açıqlayır, 
Qafqaz müsəlmanlarının öz faciəsini dərk etmələrinə çalışırdı. 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  Rusiya  imperiyasının  asılı  xalq-
larının milli-azadlıq mübarizəsinə qalxması nəticəsində Ə.Ağa-
yev  ümumtürk  problemi  ilə  daha  yaxından  məşğul  olmağa 
başlayır.  Ə.Ağayevin  ictimai-siyasi  baxışları  ilə  yaxından 
tanışlıq belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, XX əsrin əvvə-
lində o artıq mükəmməl milli intibah ideyaları və proqramının 
formalaşdırılması işinə başlamışdı. 
 
Birinci rus inqilabının məğlubiyyətindən  sonra bir çox 
görkəmli  türkçülər  Rusiyadan  xaricə,  xüsusilə  Türkiyəyə  mü-
hacirət  etməli  olurlar.  Onların  içərisində  tatar  Yusif  Akçura 
oğlu, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və başqaları da var idi. Bu gör-
kəmli türkçülər Türkiyədə və Avropada türkçülük ideyalarının 
yayılmasında  mühüm  rol  oynamışdılar.  Sonralar  “Türk  dili” 
külliyatı    qeyd  edirdi  ki,  Əli  bəy  Hüseynzadənin  poetik  türk-
çülüyü  “1905-ci  ildən  sonra  stanbulda  digər  türkçülərin,  o 
cümlədən  Ziya  Göyalpın  meydana  gəlməsinə  şərait  yaratdı”. 
Məhz  Rusiya  türkçülərinin  axışıb  Türkiyəyə  gəlməsi  stanbu-
lun  türkçülük  təbliğatının  mərkəzinə  çevrilməsinə,  Türkiyədə 
və  Avropanın  müxtəlif  şəhərlərində  türk  cəmiyyətlərinin  ya-
ranmasına  səbəb  oldu.  Türklərin  yeganə  müstəqil  dövləti  olan 
Türkiyə  türkçülük  ideologiyasının  mərkəzinə  çevrildikcə  türk 
xalqlarının  birlik,  yekdillik  ideyaları  son  nəticədə  Türkiyə  ilə 
bağlanırdı.  
Fəhlə  və  kəndlilərin  yoxsul  vəziyyəti,  çar  hökumətinin 
türk-müsəlman əhaliyə qarşı ayrı-seçkilik siyasəti xalqda nara-
downloaded from KitabYurdu.org

---