Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
85
 
Məğlubiyyətə  baxmayaraq,  1905-1907-ci  illər  inqila-
bında fəhlə sinfi və kəndlilər öz mübarizəsi ilə çar hökumətini 
bəzi  güzəştlərə  getməyə  məcbur  etdi.  Sənayenin  bir  sıra 
sahələrində  əməkhaqqı  artırıldı,  iş  günü  qısaldıldı.  Kəndlilər 
ödənc əməliyyatlarının ləğv edilməsinə nail oldular. Birinci rus 
inqilabı ölkədəki siniflərin və partiyaların mövqeləri arasındakı 
fərqi, onların əməli fəaliyyətləri əsasında dəqiq müəyyənləşdir-
di.  nqilab  fəhlə  və  kəndliləri  siyasi  mübarizəyə  cəlb  etdi  və 
onlar  üçün  mühüm  siyasi  məktəb  oldu.  Bu  inqilab  məğlu-
biyyətlə nəticələnsə də çar üsul-idarəsini xeyli sarsıtdı.  nqilab 
beynəlxalq  imperializmin  müstəmləkəçilik  siyasətinə  qarşı 
azadlıq hərəkatının başlanmasına da təsir göstərdi.    
 
1905-1907-ci illər inqilabı, mərkəzdə olduğu kimi, milli 
ucqarlarda da, o cümlədən türk xalqları yaşayan bölgələrdə də 
məğlubiyyətlə  nəticələndi.  Birinci  rus  inqilabı  zamanı  türk 
xalqlarının  ictimai  hərəkatları  istər  rus,  istərsə  də  başqa  mət-
buat səhifələrində geniş təsir bağışlamışdı.  
 
2. Rusiya Dumalarında türk deputatlarının fəaliyyəti  
 
  1905-ci  ilin  oktyabr  manifesti  ilə  çar  bir  sıra  azadlıq-
larla  yanaşı  Dövlət  dumasının  çağırılmasına  da  icazə  verirdi. 
Çar  Duma  çağırılmasından  inqilaba  qarşı  mübarizə  aparmaq 
üçün  istifadə  etmək  ümidində  idi.  I  Dövlət  dumasına  seçkilər 
Dekabr  üsyanının  güclü  vaxtında,  1905-ci  il  dekabrın  11-də 
çarın verdiyi seçki qanununa əsasən təyin edilmişdi. Çar höku-
məti  bu  qanunla  kütlələr  içərisində  Duma  haqqında  fikirlər 
yaymağa, onların inqilabi yoldan üz döndərməsinə nail olmağa, 
fəhlələrlə  kəndlilərin  möhkəmlənən  ittifaqını  dağıtmağa  ça-
lışırdı. Qanun elə tərtib  edilmişdi ki, Dumada deputatların ək-
səriyyətinin  mülkədarların  və  burjuaziyanın  nümayəndələ-
rindən ibarət olmasını təmin etsin. Seçki hüquqlarının genişlən-
diyini  bəyan  edən  bu  qanun  fəhlələrin  bir  hissəsinə  seçki 
hüquqlari  verilməsini  nəzərdə  tuturdu.  Əvvəlki  seçki  qanunun 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
86
kəndlilər  haqqında  qoyduğu  qaydalar  saxlanılırdı.  Hökumət 
hələ də kəndlilərin şəxsində Dumada mühafizəkar dayaq yarat-
maq ümidində idi. Lakin bu dəfə də qadınlar, 25 yaşına qədər 
olan  gənclər,  həqiqi  hərbi  xidmətdə  olan  hərbi  qulluqçular  və 
köçəri  həyat  tərzi  sürən  xalqlar  seçki  hüququndan  məhrum 
edilmişdilər. 
 
Çar hökuməti elan etdi ki, seçki qanununa əsasən 1906-cı 
il fevralın sonları-martın əvvəllərində Dövlət dumasına seçkilər 
keçiriləcəkdir.  Lakin  fəhlə  üsyanlarını  və  kəndli  çıxışlarını 
yatırdıqca  çar  hökuməti  hücuma  keçirdi  və  inqilabçı  siniflərə 
etdiyi  güzəştləri  geri  almağa  başlayırdı.  Çar  hökuməti  təkcə 
antidemokratik  seçki  sistemi  ilə  kifayətlənməyərək,  Duma  ça-
ğ
ırılması ərəfəsində onun qanunvericilik təşəbbüsünü məhdud-
laşdırdı. 1906-cı il fevralın 20-də Dövlət şurasının yenidən qu-
rulması haqqında fərman verərək, Dövlət şurasını ikinci yuxarı 
palataya  çevirdi və ona  Dumada qəbul edilən qanunları təsdiq 
etmək hüququ verildi. Dövlət şurası üzvlərinin  yarısı çar tərə-
findən təyin olunurdu. Nəzərdə tutulurdu ki, Duma beş il müd-
dətində fəaliyyət göstərməli və çarın istəyi ilə vaxtından əvvəl 
buraxıla bilərdi. Qafqaz, Orta Asiya və Sibirdə seçkilərin keçi-
rilməsi  prosesi  Avropa  Rusiyasının  quberniyalarındakı  seç-
kilərdən  ayrı  keçirilməli,  Volqaboyu  və  Krımda  Dumaya  seç-
kilər  mərkəzi  Rusiya  quberniyaları  ilə  eyni  vaxtda  keçirilməli 
idi.   
   Azərbaycan quberniyaları da Dövlət Dumasında təmsil 
olunmaq hüququ qazandı. Lakin hökumət milli ucqarların əha-
lisinin  Dumada  təmsil  olunmasını  məhdudlaşdırmaq  və 
maksimum  surətdə  azaltmaq  məqsədilə  ucqarlarda  seçkilər 
haqqında  qaydaların  tətbiq  edilməsi  məsələsini  öyrənmək  adı 
altında bir sıra komissiyalar  yaratdı. Uzun bürokratik hazırlıq-
dan sonra 1906-cı il fevralın 2-də çar "Qafqazda seçkilər haq-
qında  əsasnamə"ni  təsdiq  etdi.  "Əsasnamə"  kəndlilərin  seçki-
lərini  torpaq  sahiblərinin  seçkiləri  ilə  birləşdirərək,  Qafqaz 
kəndlilərini dumada müstəqil təmsil olunmaqdan məhrum etdi. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
87
Canişinə  seçkilərin  vaxtını  Qafqaz  quberniyaları  "əhalisinin 
sakitləşdirilməsindən"  asılı  olaraq  müəyyən  etmək  hüququ 
həvalə  edilmiş  və  bununla  da  Qafqaz  duma  seçkilərini  qeyri-
müəyyən  müddətə  ləngitmək  imkanı  vermişdi.  Lakin,  buna 
baxmayaraq, Azərbaycanda dumaya seçkilər 1906-cı il mayın-
da, yəni aprelin 27-də açılmış I Dövlət Duması artıq fəaliyyətə 
başladıqdan sonra keçirildi. 
   Türküstan  diyarında  Dövlət  dumasına  seçkilərlə  bağlı 
xüsusi vəziyyət elan olunmuşdu. Əvvəlcə Fövqəladə Şura Mər-
kəzi  Asiyanı  güyakı  onların  inkişaf  səviyyəsinin  aşağı  olması 
ilə  əlaqədar  seçkilərdə  iştirak  hüququndan  məhrum  etmək 
istəyirdi.  Lakin  buna  baxmayaraq  Türküstanda  Dövlət  Duma-
sına seçkilər baş tutdu. Yeddisu, Səmərqənd, Zakaspi, Sırdərya 
və  Fərqanə  vilayətlərinin  nümayəndələri  üçün  ayrılan    13 
deputat yerindən 6-sı ruslar, 6-sı yerli əhaliyə, 1-i Yeddisu ka-
zakları üçün nəzərdə tutulmuşdu. Baxmayaraq ki, ruslar bölgə 
ə
halisinin  5  faizini  təşkil  edirdilər.  Akmolinsk,  Semipalatinsk, 
Ural  və  Turqay  vilayətlərinin  nümayəndələri  üçün  isə  10  de-
putat yerindən 4-ü qazax və qırğızlar, 2-si kazaklar, 4-ü ruslar 
üçün  ayrılmışdı.  Halbuki  qazax  və  qırğızlar  göstərilən  vila-
yətlərin əhalisinin 70 faizindən çoxunu təşkil edirdilər. Duma-
ya  seçilən  müsəlman-türk  deputatları  içərisində  əsas  çəki  Ufa 
və  Orenburq  quberniyalarına  mənsubdur.  Bu  əsasən  quberni-
yanın  müsəlman  əhalisinin  çoxluğu  və  burada  yaşayan  baş-
kırdlar  və  tatarların  “Müsəlman  ttifaqı”  partiyasının  keçirdiyi 
seçkiqabağı  kompaniyasında  fəal  iştirak  etməsi  ilə  bağlıdır. 
Sibir və Yakutiyada isə Dövlət dumasına seçkilər keçirilmədi. 
  Dövlət dumasının onsuzda məhdud hüquqlarını daha da 
məhdudlaşdırmaq  məqsədilə  çar  hökuməti  onun  iclaslarının 
açılışına  bir  neçə  gün  qalmış  “Əsas  dövlət  qanunları  mə-
cəllə”sini yeni redaksiyada dərc etdi. Burada bütün qanunveri-
cilik  hüquqları  əslində  çarın  ixtiyarında  saxlanılmışdı.  Dövlət 
dumasının  və  Dövlət  şurasının  hüquqları  azaldılmışdı.  Birinci 
çağırış Dövlət duması 1906-cı il aprelin 27-də açıldı. Çarın və 
downloaded from KitabYurdu.org

---