151
keçirilirdi. 1925-ci ildə sənayeləşmə başlandı. Volqaboyunda,
Uralda, Sibirdə bir çox sənaye müəssisələri tikildi.
Volqaboyu, Ural və Sibirin sovetləşməsi dövründə iri
sənaye müəssisələri tikilib istifadəyə verildi. 1931-32-ci illərdə
ilk növbədə Ural Maşınqayırma Zavodu istifadəyə verildi.
Yüngül və yeyinti sənayesi məhsullarının istehsalı xeyli sürət-
ləndi. Həştərxan Balıq Konserv Kombinatı yaradıldı. Başqır-
dıstanda motor zavodu inşa edildi, Sterlitamakda neft çıxa-
rılmağa başlandı. Beloresk Metallurq və Baymak Mis Za-
vodları yenidən quruldu. Tatarıstanda birinci beşillikdə sənaye
məhsulu 3,5 dəfə artdı. Udmurtiyada yenidən jevsk Maşınqa-
yırma Zavodu yaradıldı. Motosikl zavodu tikildi.
1933-34-cü illərdə yeni texnika ilə təchiz olunmuş
onlarla iri müəssisə istifadəyə verildi. Bunlardan, Ural və
Kramatorsk Ağır Maşınqayırma Zavodlarını, Çelyabinsk Trak-
tor Zavodunu, Solikamsk Kalium Kombinatını və başqalarını
göstərmək olar. Dubrovsk və Kemerovo elektrostansiyaları
istismara verildi. Artıq 30-cu illərin sonlarında bu rayonlar
Sovetlər Birliyinin iri sənaye mərkəzinə çevrilmişdilər.
Bütövlükdə Orta Asiya sənayesinin inkişafı kinci Dünya
müharibəsi illərinə təsadüf edir. Müharibə illərində SSR -nin
qərb ərazilərindən Qazaxıstan ərazisinə 140 sənaye müəssisəsi
və 1 mln. adam köçürüldü. Müharibə illərində həmçinin yeni
zavodlar, mədən və şaxtalar tikildi.
Sənayeləşmə gedişində ciddi səhvlərə də yol verilmişdi. lk
növbədə sənayeləşmə kütlələrin, xüsusən kəndlilərin dilənçi-
ləşməsi hesabına aparılmışdı. kinci, sənayeləşmə, xüsusən ağır
sənayenin inkişafı çox sürətlə aparılmışdı. Bu da əhalinin istis-
marı hesabına edilmişdi. Üçüncüsü, sənayeləşmə siyasəti
SSR -nin totalitar dövlət kimi formalaşmasına başlıca şərti
olmuşdur. Dördüncüsü, sənayeləşmə Sovet imperiasının müs-
təmləkəçilik siyasətini daha da gücləndirmişdi. Ucqarlar, o
cümlədən türk xalqları yaşayan ərazilər sənaye üçün xammal
mənbəyinə çevrilmişdilər.
152
20-ci illərdə həyata keçirilən tədbirlərdən biri də kollektiv-
ləşdirmə siyasəti idi. Burada məqsəd fərdi kəndli təsərrüfat-
larını kolxoz və sovxozlarda birləşdirmək, dövlət idarəçiliyinə
verməkdən ibarət idi. 1929-cu ildən başlanan bu proses çox
ağrılı keçmiş və faciəli nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Kollektiv
təsərrüfatların təşkilinin könüllülük prinsipləri əsasında həyata
keçirilməsi bildirilsə də, lakin işdə onlar zoraki yolla təşkil
edilirdi. Kolxoza üzv olmaq istəməyənlər qolçomaqlığa salınır,
həbs edilir, istehsal vasitələrindən məhrum edilirdilər.
Kollektivləşdirməni ilk növbədə başlıca taxıl rayonlarında-
Ş
imali Qafqazda, Volqaboyunun bəzi rayonlarında həyata ke-
çirmək tələb olunurdu. Bu yerlərdə kollektivləşdirmə 1930-cu
ilin payızı, yaaxud 1931-ci ilin yazında başa çatdırılmalı idi.
Digər rayonlar üçün də bu cür “ikili” müddətlər göstərilirdi.
Başlıca məqsəd aşağı pillələrdəki fəalların kollektivləşdirməni
birinci müddətdə, hətta ondan əvvəl yerinə yetirməyə səy edə-
cəklərini gözləmək idi. Bu, baş tutsa idi partiya rəhbərliyinin
qələbəsi kimi qəbul olunacaqdı. Əgər bu baş tutmasa, kənd-
lilərin narazılığı genişlənsə, bütün nöqsanlarda yerlərdə əyin-
tilərə yol verənləri günahlandırmaq olar, partiya rəhbərləri isə
günahsız qalardılar.
Çox yerlərdə on minlərlə ortabab kəndlilər də qolçomaqlığa
salınmışdılar. Bəzi rayonlarda kolxoza girməkdən imtina
etdiyinə görə ortabab kəndlilərin 80 faizi qolçomaq əlaltısı
kimi mühakimə olunmuşdu. Minlərlə adam soyuq vaqonlarda
Urala, Sibirə, Qazaxıstanın şaxtalı ərazilərinə göndərilmişdilər.
Təqribi hesablamalara görə bu qəbildən repressiyalara məruz
qalanların sayı 10 milyondan çox olmuşdu.
Orta Asiya respublikalarında da kollektivləşmə prosesi
başlandı. lk növbədə aqrar sahədə kollektiv təsərrüfatlar ya-
ranmağa başlamışdı. 1929-1930-cu illərdə Qazaxıstanda hey-
van sürüləri, torpaq sahələri və mülkiyyət iri sahibkarlardan
müsadirə olunaraq kəndlilərə verildi. Həmçinin, Çar Rusiyası
tərəfindən kazaklara verilmiş Qazaxıstan torpaqları geri
153
alınaraq kəndlilərin ixtiyarına verilirdi. Ümumilikdə 1929-cu
ildən sürətlə həyata keçirilən kollektivləşmə prosesi nəticəsində
1937-ci ildə artıq, 97,5 faiz təsərrüfat kolxozlarda birləşdirildi,
ə
kin sahələri isə 1,5 dəfə artırıldı. Bununla yanaşı, bu proses
heyvanların kütləvi kəsimi sayının kəskin aşağı düşməsinə
səbəb oldu ki, bu da 1929-33-cü illərdə ölkədə aclığın ya-
ranmasına səbəb oldu.
1929-cu ildən başlayaraq Qırğızıstanda kənd təsərrü-
fatının kollektivləşməsi prosesi başlandı. Kollektivləşməyə
qarşı çıxanlar öldürülür, həbs edilir və mülklərindən məhrum
olunurdular. Burada da zoraki yolla qolçomaqları bir sinif kimi
ləğv etmək kollektivləşdirmənin mühüm istiqaməti idi. Burada
da kollektivləşdirmə bir çox faciələrin mənbəyi oldu. 1941-ci
ildə Qırğızıstanda artıq 300 heyvandarlıq kolxozu fəaliyyət
göstərirdi.
Türkmənistanda 1929-cu ildən kənd təsərrüfatının kol-
lektivləşməsi prosesinə pambıq plantasiyalarının yaranması ilə
başlanıldı. 1929-cu ildə artıq təsərrüfatın 15 faizi kolxozların
üzvü olmuşdu. 1940-cı ildə bütün təsərrüfatlar kolxozlarda bir-
ləşdirilmiş, kəndlilər isə kolxoz üzvü olmuşdular. kinci Dünya
Müharibəsi ərəfəsində Türkmənistan SSR -də pambıq isteh-
salına görə artıq ikinci sıraya (Özbəkistandan sonra) yüksəl-
mişdi. Kənd təsərrüfatında əsas yeri pambıqçılıq və hey-
vandarlıq tuturdu. Bu illərdə ölkədə 134 sovxoz və kolxoz fəa-
liyyət göstərirdi. Ölkə iqtisadiyyatnda Qaraqum kanalı xüsusi
yer tuturdu. Qaraqum kanalı Türmənistanın cənub və cənub-
qərb rayonlarını su ilə təchiz edirdi. 1929-cu ildən başlayan
kollektivləşmə nəticəsində orta təbəqə (“kulak”) tamamilə
məhv edildi.
Özbəkistanda da 1929-cu ildən kollektivləşmənin həyata
keçirilməsinə başlandı. 1932-ci ildən artıq torpaqların üçdə iki
hissəsi kolxozlarda birləşdirildi. 30-cu illərin ortaları üçün
kəndli təsərrüfatlarının 90 faizdən çoxu zorakı yolla kollektiv-
ləşdirilmişdi. Kollektivləşdirmə kəndlilərin maddi marağını
Dostları ilə paylaş: |