Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

102 

Yeri  gəlmişkən,  qeyd  etməliyəm  ki,  müştərək  müəssisələrin  yaranma 

tarixi çox qədim olmasına baxmayaraq, indiyədək müştərək müəssisə məf-

humunun  konkret  tərifi  verilməyib.  Bu  zərurəti  nəzərə  alaraq  müştərək 

müəssisə anlayışının aşağıdakı məzmunda istifadə olunmasını məqsədəmü-

vafiq  sayıram:  «Müştərək  müəssisə  –  milli  iqtisadiyyatın  inkişafında  in-

vestisiya qoyuluşunda iştirak edən yerli və xarici hüquqi şəxslər və ya fiziki 

şə

xslər  arasında  bağlanmış  saziş  əsasında  məhsulun  istehsalı  və  satış,  işlər 

görülməsi və xidmətlər göstərilməsi üçün yaradılan təsərrüfat subyektidir». 

Müştərək müəssisələr  nizamnamə  kapitalı milli  və  xarici  kapitalın 

iştirakı ilə  formalaşan  təsərrüfat  subyektləridir. 

Müştərək müəssisələrin xüsusiyyətlərinə iki və daha çox tərəfdaş ara-

sında müqavilənin mövcudluğu, hər bir tərəfdaşın pay və iştirak formasının 

müəyyən  olunması,  sahibkar  fəaliyyətindəki  maraqların  ümumiliyi,  müştə-

rək müəssisə üzərində nəzarəti təmin edən payın müəyyən edilməsi, hər bir 

tərəfdaşın  iştirak  payına  uyğun  olaraq  məsuliyyətlərin  məhdudlaşdırılması 

və  müəssisənin  fəaliyyəti  nəticəsində  əldə  edilən  mənfəətin  müəyyən 

hissəsini almaq hüququ, fəaliyyət müddətinin (məhdud və ya qeyri-məhdud) 

müəyyən olunması aiddir. 

Müştərək müəssisələr birgə kapital, bir idarəetmə, mənfəət və risklərin 

bölüşdürülməsi  əsasında  yaradılır.  Müştərək  müəssisələrin  nizamnamə 

fondu  tərəfdaşların  vəsaitləri  hesabına  yaradılır  və  həm  idarəetmə,  həm  də 

mənfəət və riskin bölüşdürülməsi bu paya uyğun həyata keçirilir. 

Təşkilati  nöqteyi-nəzərdən  müştərək  müəssislərə,  istər  bir,  istərsə  

də    çox zavodlu  (fabrikli)  oluna  bilər.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  beynəlxalq 

iqtisadi  münasibətlərdə  iştirak  edən  birzavodlu  müəssisələr  qrupunda  - 

kiçik,  orta  və  iri  müəssisələr  vardır,  çoxzavodlu  müəssisələr  qrupunda  – 

trestlər,  konsernlər  və  digər  istehsal  birlikləri  iştirak  edirlər.  Heç  təsadüfi 

deyildir ki, hər vəziyyətdə xarici investor yerli şəraitə və bazara uyğunlaşır 

və az kapital sərfi ilə risk edir. Müştərək müəssisələrin bu forması xarici  in-

vestorları  cəlb  etməklə,  mütərəqqi  avadanlıq,  qabaqcıl  texnologiya  və 

idarəetmə təcrübəsi əldə etmək üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 

Müştərək müəssisənin sosial-iqtisadi mahiyyəti tərəfdaşların texnoloji 

və emosional əməkdaşlığı ilə müəyyən olunur. Əməkdaşlığın texnoloji tərəfi 

tərəfdaşların  birgə  sərmayə  qoyuluşlarında  öz  əksini  tapır.  Xarici  investor 

müştərək müəssisənin yaradılması üçün adətən yeni texnika və texnologiya, 

ixtisaslı  kadrlar,  uzunmüddətli  kreditlər  cəlb  edir,  milli  investor  isə  torpaq 

sahəsi  verir,  işçi  qüvvəsi,  tikinti  materialları  və  xammalı  cəlb  edir.  Əmək-

daşlığın emosional tərəfi isə müəssisənin səmərəli fəaliyyəti üçün tərəfdaş-

ların səylərini birləşdirməsində öz əksini tapır. 

Müştərək  müəssisəni  yaradan  tərəflərin  məqsədləri  üç  əsas  kateqo-

riyaya bölünür: zəruri istehsal resursların əldə olunması, bazar motivləri, ris-

kin bölüşdürülməsi. 

---

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

103 

Tərəfdaşların  öz  istehsal  və  ya  bazar  potensialını  səmərəli  reallaşdır-

maq  üçün  bu  və  ya  digər  resurs  növünə  çatışmamazlığı  çox  vaxt  müştərək 

müəssisənin  yaradılması  üçün  əsas  olur.  Bu  resurslara  maliyyə  vəsaitləri, 

istehsal  gücləri,  xammal  və  materiallar,  texnologiya,  patentlər, idarəetmə 

kadrları, informasiya, nou-hau və s. aid ola bilər. 

Müştərək  müəssisənin  yaradılması  xarici  investora  yerli  tərəfdaşların 

köməyilə  ölkənin  iqtisadi  və  siyasi  vəziyyəti  haqqında  informasiya  almaq, 

dövlət  orqanları  və  yerli  istehsalçılarla  əlaqə  yaratmaq,  yerli  xammaldan, 

maliyyə  mənbələrindən,  işçi  qüvvəsindən,  yerli  tərəfdaşın  istehsal  güclə-

rindən istifadə etmək kimi üstünlüklər verir. Yerli tərəfdaşlar isə əlavə ma-

liyyə  resursları,  yeni  texnika  və  texnologiya,  idarəetmə  təcrübəsi  cəlb  et-

məklə  istehsal  olunan  məhsulun  rəqabətqabiliyyətini  artırmaq  imkanına 

malik olur. 

Beləliklə, müştərək müəssisənin üstünlüyü onun yaradılması üçün bir-

birini tamamlayan və qarşılıqlı səmərəli iqtisadi resursların cəlb edilməsi ilə 

müəyyən olunur. 

Müştərək  müəssisə  yerli  bazara  daxil  olan  vasitəsi  kimi  xarici  inves-

tora  daha  geniş  informasiya  bazası,  əlaqə  şəbəkəsi  əldə  etməyə  və  daxili 

bazarı    qiymətləndirməyə,  yerli  istehlakçıların  zövq  və  meyilləri  haqqında 

məlumat  toplamağa,  istehlakçılara  xidmət  göstərməyə  imkan  verir.  Digər 

tərəfdən  xarici  investor  yetkin  texnika  və  texnologiyanı  və  məhsul  isteh-

salını  inkişaf    etməkdə  olan  ölkələrə  keçirməklə  kapitalın  dövriyyə  müd-

dətini artırmış olur. Müştərək müəssisənin  yaradılması milli investorun xa-

rici təchizatçı və istehlakçılarla təsərrüfat əlaqələri yaratmasına, yerli bazarı 

daha  tez  mənimsəməsinə  xarici  investorun  satışını  istifadə  edərək  xarici 

bazarlara  çıxmasına,  xarici  marketinq  təcrübəsinə  yiyələnməsinə  müsbət 

təsir göstərir.  

Müştərək  müəssisələrin  yaradılması  xarici  yerli  şərait  və  bazar  haq-

qında yerli tərəfdaşın biliklərindən istifadə edərək həmin ölkə bazarında az 

xərclə möhkəmlənməyə imkan verir. Bu özünü alıcılarla, xammal və resurs 

təminatı, işçi qüvvəsindən istifadə və s. ilə əlaqədar əməkdaşlıq nəticəsində 

istehsal  və  tədavül  xərclərinin  azalmasında,  kapitalın  dövriyyə  sürətinin 

artmasında  göstərir.  Milli  tərəfdaşların  müştərək  müəssisədə  iştirakı  xarici 

tərəfdaşların  yerli  bazarın  qeyri  sabitliyi  və  onunla  tanışlıq  dərəcəsinin  az 

olması ilə əlaqədar təsərrüfat risklərini xeyli   azaldır. Ümumi  kapital  qo-

yuluşlarının  bölüşdürülməsi nəticəsində bununla  

bağlı risklər azalır. 

Beləliklə, yaradılma motivlərindən asılı olmayaraq müştərək müəssisə 

tərəfdaşların  ayrı-ayrılıqda  imkanı  xaricində  olan  işgüzar  və  iqtisadi 

məqsədlərin birgə fəaliyyətlə əldə  edilməsi  vasitəsidir.  

Müştərək  müəssisə  yeni  istehsala  başlamaq  üçün  ilkin  şəraitini  xeyli 

yaxşılaşdırsa da, təsisçilərin siyasi, iqtisadi və milli maraqları onların yara-

---