Dünya iqtisadiyyatının tarixi
27
kosmik tarixin tərkib hissəsi keyfiyyətində ortalığa qoyulmasını yabançı
təbiətli yanaşma hesab edir.
K.Yaspers
29
hesab edir ki, tarixin formalaşmaqda olan vahidliyi
biliklər vasitəsilə anlaşıla bilməz. O, insanın vahid bioloji mənşəyinə
əsaslanmır. Yer səthinin vahidliyi və gerçək zamanın ümumiliyi
vahidliyin xarici şərtləridir. Hamını əhatə edən vahid məqsəd yoxdur,
dünyanın hüquqi qaydaları (nizamı) ideyası bütövlük baxımından tarixin
mənası ilə əlaqəli deyildir, həm də bu məsələnin özü hələ öz həllini
tapmamışdır. Vahidlik – ümuməhəmiyyətlilik, həqiqət nöqteyi-
nəzərindən yanlız mühakimələrdə təzahür edir. Bununla belə,
bəşəriyyətin eyniyyəti ideyası bu gün də gündəmdədir.
Ümumiyyətlə, vahidləşməni, ayrı-ayrı sosiumların (xalqların,
millətlərin) vahid bəşəriyyətdə birləşdirilməsi, yaxud birləşməsinin
Yaspersə görə bir çox əsasları mövcuddur:
-
Pərakəndəlik,
yaxud
əhəmiyyətli
dərəcədə
olan
təmərgüzləşməyə
münasibətdə
konstruktiv
qaydalar
kompleksinin üstünlüyünün dərk edilməsi;
-
Vahidləşmənin təbii əsasları; yer kürəsinin “yeganəliyi”,
ümumi zaman sürəci, insanın bioloji təbiəti və yaranması;
-
Vahidləşmə - bəşəriyyət üçün yeni, universal imkanlar
yaradır;
-
Tarixin özü vahidləşməyə təhrik edir və s.
Müasir dövrdə bəşəriyyətin vahidliyi haqqında fikir yürütmək
olarmı?
Neoliberal modellə qloballaşmaqda olan dünyanın bugünündən
çıxış etməklə suala təxminən belə cavab vermək mümkündür: Biz hələ
başlanğıcdayıq (müəyyən şərtlərin dəyişməyəcəyi təqdirdə).
M.Müllerin
30
baxışlarında da Yasperslə oxşarlıq müşahidə
olunmaqdadır. Nə tarix, nə də onun mənası birmənalı qiymətləndirilə
bilməz. Y.Xabermas
31
isə, əksinə, hesab edir ki, tarixin universal
vahidliyi gerçəklikdir.
Bəşəriyyətin vahidliyi və müvafiq olaraq dünya tarixinin başlanğıcı
gedişi, gələcəyinə münasibətdə müşahidə edilən fikir müxtəlifliyi, bizim
fikrimizcə, hələ uzun müddət davam edəcəkdir.
29
Ясперс К.Истоки истории и ее цель. Вып.2.M., 1994.- С.173
30
Мюллер М. Смысловые толкования истории. M., 1996.- С.281
31
Хабермас Ю. О субъекте истории. с.288
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
28
§ 1.5. Tarixi proses: yanaş
ma tə
rzi və
subyekt müə
yyə
nliyi
problemi
Aydındır ki, tarixi proses kimi qəbul ediriksə, onda ən azı iki suala
konkret cavab vermək lazım gələcəkdir:
1.
Tarix, əgər prosesdirsə, onda inkişaf edən nədir, yaxud tarixi
prosesin real məzmunu nədən ibarətdir?
2.
Tarixi prosesdə subyekt keyfiyyətində çıxış edən nədir?
Bu suallara aydınlıq gətirmədən tarixi prosesin mahiyyətini
anlamaq mümkünsüzdür (Şəkil 1.2.).
Şə
kil 1.2 Tarixi prosesin subyekti: ibtidaidə
n aliyə
doğ
ru
Şəkildə göründüyü kimi, tarixi prosesin subyekt tərkibi sadədən
mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə doğru dəyişir.
“Sosiotarixi orqanizm” nəinki təkcə tarix, iqtisadiyyatın tarixi,
ümumiyyətlə əksər ictimai elmlərin ilkin və ən mühüm kateqoriyasıdır.
Tarixi proses
Sosiotarixi orqanizmlər
ki
n
su
by
ek
t
Ayrı-ayrı
cəmiyyətlər
- cma
- Qəbilə
- Ölkə
Sosiotarixi
orqanizmlər
sistemi
- tarixi regi-
onlar
O
rt
a
sə
vi
yy
əl
i
(i
ki
nc
i)
s
ub
ye
kt
Bütövlükdə
bəşəriyyət
Ümumdünya
səviyyəsi
Y
ük
sə
k
sə
vi
yy
əl
i
(ü
çü
nc
ü)
s
ub
ye
kt
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
29
Şə
kil 1.3. Sosiotarixi orqanizmin əsas tipləri və növləri (formaları).
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, L.Morqan cəmiyyətin iki əsas tipinin,
yaxud onun ifadəsi ilə desək, iki “planın” olduğunu qeyd edirdi.
32
1.
Şəxsiyyətə və sırf şəxsi münasibətlərə əsaslanan; bunu Morqan
“cəmiyyət” adlandırırdı.
2.
Ərazi və xüsusi mülkiyyətə əsaslanan; bunu isə “dövlət”
adlandırırdı.
Beləliklə, birinci tip – ibtidai icma dövrünə, ikinci tip isə
sivilizasiyaya aid edilirdi.
Əslində, həm şəkildə (şəkil 1.3) verilən, həm də L.Morqan
tərəfindən aparılan tipologiya şərti xarakter daşıyır. Belə ki, hər bir
konkret cəmiyyət, əsasında nəyin dayanmasından asılı olmayaraq, bu və
ya digər ərazi çərçivəsində mövcud olub. Bu mənada sosiotarixi
32
Морган Л.Г. Древнее общество. Л., 1934.- С.7
- Sosial-iqtisadi
strukturuna görə
Sosiotarixi orqanizm
Əsas tipləri
- qtisadiyyatın
əsas sferasına
(dominant) görə
- darəetmə
formasına görə
- Siyasi
rejiminə görə
-Hökmran
konfessiyaya
(din) görə
- btidai icma cəmiyyəti
-Quldarlıq cəmiyyəti
-Feodal cəmiyyəti
-Kapitalist cəmiyyəti
- Sosialist cəmiyyəti
-Aqrar cəmiyyət;
- ndustrial cəmiyyət;
-Postindustrial cəmiy-
yət
-Monarxiya
-Respublika
-Avtoritar cəmiyyət
-Demokratik cəmiyyət
- nduizm cəmiyyəti
-Xristian cəmiyyəti
- slam cəmiyyəti
-Bütpərəst cəmiyyət
Əsas növləri
- Daxili təşkili
üsuluna görə
Nəsil, yaxud
qan qohumluğu
Ərazi