Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Texnoloji amil
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
110
baxımdan, eləcə də tarixi prosesin əvvəlki dövrlənməsindən çıxış etməklə “ənənəvi cəmiyyət” anlayışını dərk etmək mümkündür. Lakin Rostounun sonrakı mərhələləri yeniləşmənin birtərəfli şərhindən başqa bir şey deyildir. “ qtisadi artımın mərhələləri” nəzəriyyəsi mahiyyətcə ümumdünya tarixinin ənənəvi, industrial və postindustrial cəmiyyətlərə bölgüsünə yaxındır. Bu dövrlənmədə əmək vasitələrinin inkişafı əsas kriteri kimi götürülmüşdür. Yəni hər iki halda bütöv sosiotarixi və sosiomədəni orqanizm kimi cəmiyyətin təkamül prosesinin sistemli qiymətləndirilməsinə rast gəlmirik. Daha konkret formada U.Rostounun “ qtisadi artımın mərhələləri” nəzəriyyəsinin əsas nöqsan cəhətlərinə aşağıdakıları da aid edə bilərik: 1.
tarixi prosesi bütövlükdə deyil, yalnız son 250 illik dövrü əhatə edir. 2.
mürəkkəb konstruksiyası birölçülü texniki determinizm prinsipinə aid edilir. 3.
A.Frank 119
modernləşmənin xətti-mərhələli konsepsiyasını kəskin şəkildə tənqid etməklə U.Rostounun “ qtisadi artım mərhələləri” nəzəriyyəsini ümumiyyətlə, inkar edir. Onun fikrincə, Rostounun sözügedən nəzəriyyəsi iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkələrin nə keçmişi, nə də “indisi” ilə heç cür səsləşmir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, U.Rostou üçün “ənənəvi cəmiyyət = iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkə” eyniyyət təşkil edir. qtisadi gerilik – birinci mərhələdir və bundan sonra inkişaf başlayır. Lakin tarixi faktlar bu yanaşmanın gerçəkliyə adekvat olmadığını ortalığa qoyur. Məsələn, Latın Amerikasında iqtisadi gerilik 400 ildir davam edir, amma inkişaf təmayüllərini heç “üfüqdə” də görmək mümkün deyildir. Bu gün dünyada elə bir cəmiyyət tapmaq mümkün deyildir ki, “ənənəvi”liyə uyğun gəlsin. Onlar, eyni zamanda Rostounun ikinci mərhələsinə - keçid mərhələsinə də uyğun gəlmirlər. Gerilik – nə ilkin, nə də ənənəvi vəziyyət deyil. Gerilik – inkişaf etmiş ölkələrin istismarının nəticəsidir.
119
Frank A.G. Sosiology of Development and Underdevelopment of Sosiology// N.Y.1969 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
111
Frank Rostou yanaşmasının digər bir cəhətini də diqqət mərkəzinə çıxarır. Belə ki, sözügedən nəzəriyyədə inkişaf etmiş ölkələr sanki bütün dünyadan təcrid olunmuş yolla gediblər və gedirlər. Əslində isə, bu ölkələrin inkişafı qalan dünyanın geriliyindən qaynaqlanır. .Vallerstayn U.Rostounu ngiltərə modelini qlobal miqyasda yeganə düzgün olan kimi təqdim etməkdə günahlandırır. Bütün ölkələr məhz həmin model çərçivəsində inkişaf etməlidirlər. “... Lakin təhlil etmək lazımdır ki, bir mərhələdən digərinə keçid necə baş verir, nədən bəzi millətlər digərləri ilə müqayisədə, ləng hərəkət edirlər və nəhayət, nə etmək lazımdır ki, “artım” prosesi sürətlənsin?” 120
cəmiyyət” konsepsiyalarının yalnız “bir ox” ətradında firlandıqlarını (marksizm – iqtisadiyyat; “industrial cəmiyyət” – texnoloji, yaxud texniki dəyişikliklər “oxu”) tənqid edərək, “Postindustrial cəmiyyət” nəzəriyyəsini irəli sürür. Tarixi dövrlənməyə yanaşmada əsas kriteri kimi texniki-iqtisadi, mədəni və siyasi sferalardakı dəyişikliklərə söykənir. O, cəmiyyətə texnologiya və biliklər prizmasından baxır. Bu prizmadan yanaşmaqla amerikan cəmiyyətinin “postindustrial” olmasının 5 əlamətini göstərir: 1. Əmtəə istehsalından xidmət istehsalına keçid; 2. Peşəkar mütəxəssislər və texniki işçilərin xüsusi çəkisinin böyüklüyü; 3. Nəzəri biliyin aparıcı rolu; 4. Texniki-iqtisadi mühitin texnologiyalar üzərində nəzarətə istiqamətlənməsi; 5. Yeni intellektual texnologiyalar əsasında qərarların qəbulunun təminatı; Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, D.Bell kifayət qədər pozitiv olan məqamları görə bilmişdir: 1. Elmin artan rolu; 2. Elmin insan fəaliyyətinin mühüm sferasına çevrilməsi; 3. Məşğulluq sferasında proqressiv dəyişikliklər; 4. Kooperasiya olunmuş əməyin rolunun artması və s. Cədvəl 4.10
120 Wallerstein I. The Present State of the Debate on World ntequality // Montreal, 1975, p.14. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
112
Texnoloji amilə əsasən cəmiyyətin tarixi tipləri Cəmiyyətin sosial təşkili tipləri Hakim olduğu ölkələr Xarakteri Həyat fəaliyyətinin əsas istinad nöqtəsi 1. ndustrializmə qədərki tip Afrika, Latın Amerikası, Cənubi Asiya Əkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq, dağ- mədən, meşə sənayesi. nsan → təbiət münasibətləri 2. ndustrial tip Şimali
Amerika, Avropa, keçmiş sovet respublikaları, Yaponiya Kütləvi
istehlak malları
istehsalı nsan →
yeniləşmiş təbiət münasibətləri 3. Postindustrial tip ABŞ, Yaponiya (yeni başlayır) Xidmət
istehsalı. nformasiyanın əldə edilməsi, emalı,
saxlanması və istifadəsinə yönəlik əmək məsrəfləri “ nsan→insan” münasibətləri
D.Bellin konsepsiyası “xidmət” iqtisadiyyatın məzmun açıqlanması baxımından təqdirəlayiqdir (baxmayaraq ki, tarixi aspektdə elə bir əhəmiyyətli rol oynamır). “Xidmət” iqtisadiyyatının ilkin parametrlərindən biri iqtisadi məşğul əhalinin sahələr üzrə strukturudur. Belə ki, Afrikada məşğul əhalinin 2/3 hissəsi kənd təsərrüfatında çalışır. ABŞ-da bu göstərici 3%-dən də azdır. ABŞ əhalisinin 1/3 hissəsi sənayedə, 2/3 hissəsi xidmət sferasında çalışır. Kəskin fərqlərin yaranması elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır. nkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatında əmək məhsuldarlığı inkişaf etməkdə olan ölkələrin analoji göstəricisindən 15 dəfə yüksəkdir. Postindustrial ölkələr üçün insan fəaliyyətinin bütün sferalarında elm və texnikanın nailiyyətlərindən geniş istifadə ilə yanaşı, fundamental elmlərin inkişafına istinadla daha təkmil texnologiyaların tətbiqi də xasdır. Əsas nöqsan cəhət kimi isə onu göstərmək olar ki, D.Bell yalnız texniki-iqtisadi təmayüllərin təhlili əsasında ictimai inkişaf nəzəriyyəsi qurmağın mümkünlüyünü sübut etməyə çalışırdı.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|