Dünya iqtisadiyyatının tarixi
134
stehsal inqilablarının özünəməxsus tsikli mövcuddur. Bu baxımdan
iki keyfiyyət mərhələsi və onları ayıran, yəni həmin mərhələlər arasında
bir növ “fasilə” kimi çıxış edən kəmiyyət mərhələsindən danışmaq olar.
L.Qrininin məntiqi ilə davam etsək, onda qeyd edilən aspektdən
tarixi prosesin real məzmunu aşağıdakı kimi olacaqdır:
nqilabın hər bir mərhələsi istehsalda güclü sıçrayış yaradır. lkin
mərhələdə yeni istehsal prinsipinin bazası formalaşır və həmin sektor
möhkəmlənir (güclənir). Sonrakı dövrdə isə qabaqcıl keyfiyyət yeni
sosiumlara və ərazilərə yayılmağa başlayır. Harada ki, istehsalın əlverişli
variantı və əlverişli ictimai mühit təşəkkül tapır, məhz orada istehsal
inqilabının yeni mərhələsinə keçid başlayır.
stehsal inqilabı istehsal prinsipinin hissəciyi kimi çıxış edir. Buna
görə də, bütövlükdə istehsal tsiklini iki mərhələdə ifadə etmək olar:
istehsal inqilabı→ yetkin münasibətlərin inkişafı.
Eyni zamanda, istehsal prinsipinin tsiklini klassik formada da ifadə
etmək olar:
Yaranma→Yetkinlik→Tənəzzül!
L.Qrinin bu baxımdan 6 mərhələni fərqləndirməyi məqsədəuyğun
hesab edir:
Birinci mərhələ - “Keçid” istehsal inqilabının başlanması və yeni
istehsal prinsipinin ilkin formada bir, yaxud bir neçə ərazidə meydana
çıxması;
kinci mərhələ - “Yeniyetməlik”; yeni təsərrüfat növlərinin daha
geniş yayılması, yeni istehsal prinsipinin güclü şəkildə qərarlaşması; Bu
halda yeni formasiya, yaxud yeni dünya-sistemi yaranır.
Üçüncü mərhələ - “Çiçəklənmə”; stehsal inqilabının ikinci
mərhələsi ilə bağlılıqda olmaqla, istehsal prinsipinin yetkin formalarının
üzə çıxması ilə xarakterizə olunur.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
135
Cə
dvə
l 4.16
Dördüncü mərhələ -“Yetkinlik”. stehsal prinsipi özünün klassik
formasını alır. Və, bu andan etibarən qeyri-istehsal sferasında çox
mühüm dəyişikliklər başlayır.
Beş
inci mə
rhə
lə - “Yüksək yetkinlik”. stehsalın intensivliyi və
onun potensialı maksimum həddə qədər yüksəlir. Bu həddən sonra
böhran təzahürləri meydana çıxır və həmin istehsal prinsipinə xas
olmayan sistemdən kənar hadisələr baş verir.
Altıncı mə
rhə
lə - “Hazırlıq”. stehsalın intensivləşməsi güclənir,
daha çox sistemdən kənar hadisə və proseslər yaranmağa başlayır ki,
bunu da yeni istehsal prinsipinin “doğuşuna” hazırlıq keyfiyyətində qəbul
etmək olar.
stehsal inqilabları
Aqrar inqilab
(Neolit)
Sənaye
inqilabı
Elmi-
informasiya
inqilabı
I mərhələ: 7-5
min il b.e.ə.
Primitiv
əkinçilk və
maldarlığa
keçid
II mərhələ: 5-
3 min il b.e.ə.
Əkinçilkdə
irriqasiya
sisteminə
keçid
I mərhələ:
XV-XVI əsrlər
Dənizçilik və
ticarətin güclü
inkişafı;
Əmək bölgü-
sünün mürək-
kəbləşməsi;
Sair;
II mərhələ:
XVIII-XIX
əsrin birinci
yarısı
Sənaye
çevrilişi
I mərhələ:
1940-50-ci illər
Elektronika,
rabitə və
informasiyanın
inkişafı
II mərhələ ?
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
136
Şə
kil 4.1.1 Tarixi prosesin zamanca yüksə
liş
i.
380000
28000 20000
15000
10500
8000
I Formasiya istehsal
prinsipi: ovçuluq-yığım
12000
5300
3000
1500
800
II Formasiya istehsal prinsipi:
aqrar-sənətkarlıq
III Formasiya istehsal
prinsipi: sənaye
IV Formasiya istehsal prinsipi:
elmi-informasiya
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
2115
2100
2080
2070
2040
2000
1950
1920
1890
1730
1600
1430
• •
•
• •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
200
Bizim eradan əvvəl
Bizim era