Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

134

                                                            

stehsal inqilablarının özünəməxsus tsikli mövcuddur. Bu baxımdan 

iki keyfiyyət mərhələsi və onları ayıran, yəni həmin mərhələlər arasında 

bir növ “fasilə” kimi çıxış edən kəmiyyət mərhələsindən danışmaq olar. 

L.Qrininin  məntiqi  ilə  davam  etsək,  onda  qeyd  edilən  aspektdən 

tarixi prosesin real məzmunu aşağıdakı kimi olacaqdır: 

nqilabın  hər  bir  mərhələsi  istehsalda  güclü  sıçrayış  yaradır.  lkin 

mərhələdə  yeni  istehsal  prinsipinin  bazası  formalaşır  və  həmin  sektor 

möhkəmlənir  (güclənir).  Sonrakı  dövrdə  isə  qabaqcıl  keyfiyyət  yeni 

sosiumlara və ərazilərə yayılmağa başlayır. Harada ki, istehsalın əlverişli 

variantı  və  əlverişli  ictimai  mühit  təşəkkül  tapır,  məhz  orada  istehsal 

inqilabının yeni mərhələsinə keçid başlayır. 

stehsal inqilabı istehsal prinsipinin hissəciyi kimi çıxış edir. Buna 

görə  də,  bütövlükdə  istehsal  tsiklini  iki  mərhələdə  ifadə  etmək  olar: 

istehsal inqilabı→ yetkin münasibətlərin inkişafı. 

Eyni zamanda, istehsal prinsipinin tsiklini klassik formada da ifadə 

etmək olar: 

Yaranma→Yetkinlik→Tənəzzül! 

L.Qrinin  bu  baxımdan  6  mərhələni  fərqləndirməyi  məqsədəuyğun 

hesab edir: 

Birinci  mərhələ  -  “Keçid”  istehsal  inqilabının  başlanması  və  yeni 

istehsal  prinsipinin  ilkin  formada  bir,  yaxud  bir  neçə  ərazidə  meydana 

çıxması; 

kinci  mərhələ  -  “Yeniyetməlik”;  yeni  təsərrüfat  növlərinin  daha 

geniş yayılması, yeni istehsal prinsipinin güclü şəkildə qərarlaşması; Bu 

halda yeni formasiya, yaxud yeni dünya-sistemi yaranır. 

Üçüncü  mərhələ  -  “Çiçəklənmə”;  stehsal  inqilabının  ikinci 

mərhələsi ilə bağlılıqda olmaqla, istehsal prinsipinin yetkin formalarının 

üzə çıxması ilə xarakterizə olunur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

135

                                                            

Cədvəl 4.16 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dördüncü  mərhələ  -“Yetkinlik”.  stehsal  prinsipi  özünün  klassik 

formasını  alır.  Və,  bu  andan  etibarən  qeyri-istehsal  sferasında  çox 

mühüm dəyişikliklər başlayır. 

Beşinci  mərhələ  -  “Yüksək  yetkinlik”.  stehsalın  intensivliyi  və 

onun  potensialı  maksimum  həddə  qədər  yüksəlir.  Bu  həddən  sonra 

böhran  təzahürləri  meydana  çıxır  və  həmin  istehsal  prinsipinə  xas 

olmayan sistemdən kənar hadisələr baş verir. 

Altıncı  mərhələ  -  “Hazırlıq”.  stehsalın  intensivləşməsi  güclənir, 

daha  çox  sistemdən  kənar  hadisə  və  proseslər  yaranmağa  başlayır  ki, 

bunu da yeni istehsal prinsipinin “doğuşuna” hazırlıq keyfiyyətində qəbul 

etmək olar. 

 

 

stehsal inqilabları 

Aqrar inqilab 

(Neolit) 

Sənaye 

inqilabı 

Elmi-

informasiya 

inqilabı 

I mərhələ: 7-5 

min il b.e.ə. 

 

Primitiv 

əkinçilk və 

maldarlığa 

keçid 

II mərhələ: 5-

3 min il b.e.ə. 

Əkinçilkdə 

irriqasiya 

sisteminə 

keçid 

I mərhələ: 

XV-XVI əsrlər 

 

Dənizçilik və 

ticarətin güclü 

inkişafı; 

Əmək bölgü-

sünün mürək-

kəbləşməsi; 

Sair; 

II mərhələ: 

XVIII-XIX 

əsrin birinci 

yarısı 

Sənaye 

çevrilişi 

I mərhələ: 

1940-50-ci illər 

 

Elektronika, 

rabitə və 

informasiyanın 

inkişafı 

 

 

 

II mərhələ ? 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

136

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 4.1.1 Tarixi prosesin zamanca yüksəlişi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

380000 

28000 20000 

15000 

10500

8000 

I Formasiya istehsal 

prinsipi: ovçuluq-yığım 

12000 

5300 

3000 

1500 

800 

II Formasiya istehsal prinsipi: 

aqrar-sənətkarlıq 

III Formasiya istehsal 

prinsipi: sənaye 

IV Formasiya istehsal prinsipi: 

elmi-informasiya 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

2115 

2100 

2080 

2070 

2040 

2000 

1950 

1920 

1890 

1730 

1600 

1430 

 

•  • 

• 

•  • 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

200 

Bizim eradan əvvəl 

Bizim era 

---