Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
139
“davranış tərzindən” qaynaqlanan çətinliklərlə üzləşir. Belə ki, konkret tarixi dövrün təhlili yalnız əldə olunan faktların araşdırılması ilə yekunlaşmır. Təhlilin nəticəsinin sistemliliyi və gerçəkliyi həmin dövrün reallığının maksimum şəkildə əhatə edilməsindən, yəni mövcud faktlarla kifayətlənməməkdən – yeni faktların aşkarlanmasına çalışmaqdan birbaşa asılılıqdadır. Digər tərəfdən, seçilmiş faktların araşdırılan tarixi prosesə, yaxud dövrə birbaşa yaxud dolayısı ilə aidiyyətliliyi problemi mövcuddur. Adətən, faktların bir qismi prosesin struktur məzmununun əsasında dayanır, digər qismi isə - birbaşa aidlik baxımından sözügedən strukturun birmənalı şəkildə aşkarlanmayan xassələrində “gizlənirlər”. Həmçinin, nəzərə alsaq ki, ümumdünya tarixi prosesin obyektləri əvvəlcədən qeyri-xətti mühitdə meydana çıxır, onda aparılan bölgünü (tarixi prosesin dövrlənməsi) ifrat müxtəlifliyinə təəccüblənmək lazım gəlmir. Dövrlənmə - müəyyən kriterilərə (prinsiplərə) uyğun olaraq prosesin ayrı-ayrı dövrlərə bölünməsidir. Yekunda alınan dövrlər – müəyyən zaman sürəci kimi başa çatmış proses timsalındadır. Eyni zamanda, tarixi mötədillik nöqteyi – nəzərindən heç bir prosesin konkret zaman sərhədlərini birmənalı müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Belə ki, konkret dövrün başlanğıcı əvvəlki dövrdə, gələcəyi, yaxud sonu isə özündən sonra gələn dövrdə müşahidə edilir (bəzi hallarda, heç sonun özünü birmənalı qiymətləndirmək mümkün olmur). Yəni dövrün (konkret zaman intervalının) ayrılması, yaxud mənalandırılması obyektivliyin yüksək dərəcəsi kimi deyil, qiymətləndirmə xarakterli mühakimələr formasında ortalığa çıxır. Bu anlamda ortodoksal dövrlənmə daha çox tarixi materialın yadda saxlanılması rahatlığını doğurur. Sistemli şəkildə tarixi prosesin dərki prizmasından isə yararsızdır. Bu aspektdən diqqət yetiriləsi məsələlərdən biri – determinizmin “təbiətinin” dəyişməsidir. Belə ki, tarixi hadisələr arasında əlaqənin, yaxud bağlılığının səbəb-nəticə çərçivəsində primitiv şəkildə interpretasiyası reallıqda mövcud olan zaman, məkan və funksional əlaqələrin (yaxud bağlılıqların) təzahür çoxluğunu ifrat dərəcədə azaldır, “yoxsullaşdırır”. Eyni zamanda, tarixi tədqiqatlarda müşahidə olunan digər bir məsələ - hadisələrin yaranma səbəblərinin hadisələrarası münasibətlərin formalaşması səbəbləriylə əvəzlənməsi funksional asılılığı (determinizmlə müqayisədə) ön plana çıxarır. Əslində, söhbət konkret paradoksal situasiyadan gedir. Paradoks bundan ibarətdir ki, tarixi prosesə aid olmayan və təfəkkürün gətirdiyi “nəisə” prosesin özündən
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
140
kənarlaşdırmağa və kriterilərdən istifadə etmədən nəzəri müddəaların formalaşdırılmasına cəhd göstərilməsi gerçəkliyin dərk edilməsi dərəcəsini kəskin şəkildə aşağı salacaqdır ki, bu da hər bir obyekt, yaxud fenomenin ifrat fərdiliyi və unikallığı ilə şərtlənir. Bir sıra tədqiqatlarda “bəşəriyyət” termini “sivilizasiya” (Danilevski, Toynbi və s.), yaxud “dünya-sistem” (Vallerstayn, Frank və s.) anlayışları ilə əvəz olunur. Tənqidi mövqedə dayanan tədqiqatçılar (L.Qrinin və s.) hesab edirlər ki: 1.
dövrəqədərki və ilkin aqrar dövr kənarda qalır) və məkan miqyaslarına görə fərqlənirlər. (Təbii ki, əgər həmin terminlər sinonim kimi qəbul edilmirsə); 2.
Bəşəriyyəti və onun tarixi prosesini daha dar anlayışlarla əvəzetməyə cəhd göstərilməsi, mahiyyətcə daha yüksək ümumiləşmə səviyyəsində tədqiqatın qadağan olunması tələbi kimi səslənir. Bu sadəcə olaraq tədqiqatın səviyyəsinin daha dar səviyyə ilə əvəzlənməsidir. Əslində bu yönümdə dəyişikliklərə canatma olmuşdur. Məsələn, Milyukov ümumdünya tarixi nöqteyi-nəzərin köhnəldiyini bəyan etmiş və onun yerinə elmi tədqiqatın təbii vahidi kimi milli orqanizmi götürməyi məsləhət bilmişdir. Ümumiyyətlə, tarixi prosesin dövrlənməsi probleminə yanaşmada müşahidə edilən çoxvariantlılıq, ələlxüsus marksist və qeyri-marksist yanaşmalar arasında prinsipial olaraq struktur fərqlilikləri yoxdur. Sadəcə, hər iki istiqamət “yarımçıqlıq” sindromunun daşıyıcılarıdırlar. Konseptual qiymətləndirmənin yekun nəticələri: 1. Dövrlənmə zəruridir. Məlumatların sistemləşdirilməsi və təhlili baxımından effektiv metoddur; 2. Amma ... Dövrlənmə mürəkkəb hadisələrin prosessual, inkişaf etməkdə olan və müvəqqəti tipi ilə “işləyir”, buna görə də təxminilik və tarixi reallığın sadələşdirilməsi qaçılmazdır. 3. Ona görə də, bəzi tədqiqatçılar dövrlənmənin əhəmiyyətini azaltmağa çalışır, proses→mərhələ əksliyi yaradırlar. Bu cütlük əslində yalançı dixotomiyadır. Belə ki, mərhələ - elə prosesin “dayanacaq” nöqtəsidir. Proses – mərhələlərdən ibarətdir. Beləliklə: 1. Tarixi-iqtisadi prosesin dövrlənməsi ilə bağlı istənilən yanaşma birtərəfli xarakter daşıyır. Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|