Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

128

                                                            

Mədəniyyət, siyasət, hüquq, ideologiya sferası isə elitanın 

nəzarətinə keçir. 

L.Qrinin  qeyd  edir  ki,  istehsal  prinsiplərinin  əvəzlənməsi  istehsal 

inqilablarının başlanmaı və qurtarması ilə sıx bağlılıqdadır. 

 

 Cədvəl 4.11 

Ovçuluq-yığım istehsal prinsipi 

Mərhələlər 

Tarixi 

Ə

sas xarakteristikası 

I mərhələ 

40-30 min il əvvəl 

“Ağıllı”  insanın  yaranması;  100  tipdə  primitiv 

əmək alətlərinin mövcudluğu 

II mərhələ 

30-20 min il əvvəl 

Həyat  fəaliyyətinin  bioloji  və  sosial  tənzimləyici-

ləri  arasındakı  ziddiyyətin  aradan  qalxması;  əhali 

məskunlaşmasının genişlənməsi 

III mərhələ 

18-16 min il əvvəl 

Buzlaşma  dövrü;  Əmək  alətlərinin  sayı  və  müx-

təlifliyində  əsaslı  dəyişikliklər;  Dəyişən  təbii 

mühitə uyğunlaşma daha da güclənir 

IV mərhələ 

17-14 min il əvvəl 

V mərhələ 

14-11 min il əvvəl 

Paleolitin  sonu  –  mezolitin  başlanğıcı.  qlimin 

kəskin  dəyişməsi;  Buzdan  tənzimlənmə;  Fərdi 

ovçuluğa keçid. Texniki vasitələr (ox, tələ, qarpun, 

balta və s.) yaranır və balıqçılıq meydana gəlir 

VI mərhələ 

12-10 min il əvvəl 

stiləşmə  və  təbii  mühitin  əlverişli  dəyişmələri 

davam  edir.  Mərhələnin  sonunda  qolosenə  keçid 

(arxeoloji  dövrlənmədə  -  neolitə)  baş  verir. 

Buradan  da  yeni  istehsal  prinsipinə  (aqrar-

sənətkarlıq) keçid başlanır 

 

 

Arxeoloqların

128

 fikrincə, əkinçilik yalnız əlverişli təbii şəraiti olan 

zonalarda meydana çıxmışdı. Ümumiyyətlə, aqrar inqilabının 12-9 min il 

əvvələ gedib çıxdığı qeyd olunur.  

 

Cədvəl 4.12 

Aqrar – sənətkarlıq istehsal prinsipi 

Mərhələlər 

Tarixi 

Ə

sas xarakteristikası 

I mərhələ 

10.5-7.5 min il əvvəl 

Bu  dövr  Ön  Asiya  əkinçilik 

regionunun formalaşması ilə başa 

çatır; 

                                                 

128

 Шнирельман В.А. Возникновение производящего хозяйства. М., Наука, 1989, 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

129

                                                            

II mərhələ 

8-5 min il əvvəl 

Vahid  Misir  dövlətində  güclü 

irriqasiya 

təsərrüfatının 

yaranması;  Yeni  əkinçilik  zona-

larının 

formalaşması; 

Ön 

Asiyadakı 

kənd 

təsərrüfatı 

bitkilərinin  digər  yerlərə  yayıl-

ması;  Keçi,  qoyun  və  öküzlərin 

əhliləşdirilməsi; 

Ticarətin 

fəallığının güclü artımı; 

III mərhələ 

5-3.5 min il əvvəl 

Aqrar  inqilabın  ikinci  mərhələsi 

başlanır. 

ntensiv, 

sonradan 

kotançı əkinçilik; heyvandarlığın, 

sənətkarlıq  və  ticarətin  müstəqil 

sahələrə  ayrılması;  Məhz  bu 

dövrdə  ilk  dövlətlər  yaranmağa 

başlamış və sonralar imperiyalara 

çevrilmişlər.  Bu  mərhələ  güclü 

təsərrüfat, 

aqrotexniki 

və 

sənətkarlığın  inkişafı  ilə  başa 

çatır; 

IV mərhələ 

3.5-2.2 min il əvvəl 

ntensiv 

kənd 

təsərrüfatı 

sistemlərinin 

formalaşması; 

Sənətin,  ticarətin,  şəhərlərin  gö-

rünməmiş 

inkişafı, 

yeni 

sivilizasiyaların  yaranması  və  s. 

proseslərin  başlanması;  Bu  mər-

hələ  yeni  nəhəng  dövlətlərin 

(Roma,  Çin)  yaranması  ilə  başa 

çatır; 

V mərhələ 

b.e.ə. III əsrin sonu- 

b.e. IX əsrinin əvvəli 

Aqrar-sənətkarlıq 

təsərrüfatı 

məhsuldar  qüvvələrinin  güclü 

inkişafı,  qədim  sivilizasiyaların 

çiçəklənməsi  və  süqutu;  Yeni  si-

vilizasiyaların  (ərəb,  Avropa) 

yaranması; 

VI mərhələ 

b.e. IX-XV 

Əvvəlcə  ərəb  dünyası  və  Çində 

istehsal  və  digər  sferalarda 

mühüm  dəyişikliklər  baş  verir, 

sonra isə Avropada şəhərlərin in-

kişafı və təsərrüfat yüksəlişi start 

götürür.  Sənaye  inqilabının  ilk 

ocaqları yaranır; 

 

 

 

---

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

130

                                                            

 

Cədvəl 4.13 

 

 

 

 

Sənaye istehsal prinsipi 

Mərhələlər 

Tarixi 

Ə

sas xarakteristikası 

I mərhələ 

XV əsrin ikinci 

yarısı 

- XVI əsr 

Ön sıralara yeniliyi qəbul edə bi-

lən  və  daha  çox  izafi  məhsulu 

akkumulyasiya  edən  fəaliyyət 

növləri:  Ticarət  və  müstəmləkə 

sistemi  çıxır.  Bəzi  yerlərdə,  pri-

mitiv 

sənaye 

yaranmağa 

başlayır.  Məhz  bu  mərhələdə 

Vallerstaynın  dediyi  kapitalist 

“dünya-iqtisadiyyatı” 

for-

malaşır; 

II mərhələ 

XVI əsrin sonu – 

XVIII əsrin birinci 

yarısı 

 

Yeni istehsal prinsipinin ikinci – 

“gənclik”  mərhələsi  başlanır. 

Artım  və  yeni  sektorların 

inkişafı,  ayrı-ayrı  cəmiyyətlərdə 

aparıcı  rola  yiyələnmə  (Hol-

landiya, Almaniya) 

III mərhələ 

XVIII əsrin ikinci 

yarısı – XIX əsrin 

30-cu illəri 

( ngiltərə) 

Sənaye inqilabının ikinci mərhə-

ləsi;  Maşınlı  sənaye  və  buxar 

enerjisinə  keçid;  Maşınqayırma 

sahəsi  yaranır.  Paralel  olaraq 

güclü  demoqrafik  dəyişikliklər 

baş verir; 

IV mərhələ 

1830- XIX əsrin 

sonu 

Maşınlı  sənayenin  inkişafı  və 

onun güclü şəkildə yayılması. 

V mərhələ 

XIX əsrin sonu – 

1930-cu illər 

Kimya sənayesi, poladəritmə sa-

hələri güclü inkişaf edir, elektrik 

enerjisindən 

geniş 

surətdə 

istifadə  olunur,  kömür  neftlə 

əvəzlənir.  Radio  və  televizor 

yaranır; 

VI mərhələ 

XX əsrin ortaları 

stehsalın güclü şəkildə intensiv-

ləşməsi  və  elmi  metodların 

tətbiqi, 

standartlaşdırma 

və 

müəssisələrin  iriləşməsi  prosesi 

start  götürür.  Elmi-texniki  inqi-

labın  rüşeymləri  görünməyə 

başlayır. 

---