Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
119
ndustrial cəmiyyətə keçid tarixən XVIII əsrdə başa çatmışdır. Bu cəmiyyətin əsas xarakterik cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Əvvəlki epoxalardan fərqli olaraq kənd təsərrüfatı və sənaye istehsalının sürətli artımı; 2. Elm və texnikanın, o cümlədən kommunikasiyanın güclü inkişafı; 3. Əhalinin sürətli artımı; 4. Həyat səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsi; 5. Mürəkkəb əmək bölgüsü və beynəlxalq əmək bölgüsünün sistemləşməsi; 6. Mərkəzləşdirilmiş dövlət; 7. Əhalinin üfüqi təbəqələşməsində kəskin fəsadların “yumşaldılması”, şaquli təbəqələşmənin artımı (cəmiyyətin millətlərə, regionlara və s. bölgüsü).
Kapitalizm iqtisadiyyatın yeni tipi ilə yanaşı, yeni həyat tərzi və yeni təfəkkür tipi yaratdı. M.Veber hesab edirdi ki, bu – protestantizmin yaranması ilə bağlıdır (kapitalizm XVI əsrdə formalaşmağa başlamışdır). V.Zombart 124
kapitalizmin başlanğıcını XV əsr Florensiyası ilə bağlayırdı. O.Koks isə ümumiyyətlə XI əsr Venesiyasını önə çəkirdi. Kapitalizmin yaranması tarixi ilə əlaqədar mövcud olan fərqliliklər onunla izah oluna bilər ki, əvvəla, orta əsrlər cəmiyyəti birmənalı olaraq, aqrar cəmiyyət kimi qəbul edilirdi, ikincisi, kapitalizm – tərəqqinin yekun mərhələsi keyfiyyətində səciyyələndirilirdi.
Onun süqutu,... mutasiyası heç də mümkün olmayanlar sırasında deyildir”. 125
ayırır: 1. Kapitalizməqədərki dövr (XIV-XVIII); 2. ndustrial kapitalizm dövrü ( XVIII-XX); 3. Postindustrial kapitalizm dövrü (XX əsrdən başlayaq). 124
В.Зомбарт. Буржуа: Этюды по истории духовного развития современного эко- номического человека. М.: Наука.- 1999. 125 Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм. XV-XVIII вв. 1986, Т.1. Структуры повседневности: возможное и невозможное. С.34 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
120
Kapitalizməqədərki dövrdə formalaşmaqda olan yeni münasibətlər kompleksi dayanıqlı deyildir. Əslində, kapitalizmin XIX əsrdə tam şəkildə qərarlaşması prosesinin 3 əsas şərtini ön plana çıxarır: 1. Həyat qabiliyyətli və tərəqqiyə istiqamətlənmiş bazar iqtisadiyyatının yaranması; O qeyd edir ki, ilkin dövrlərdə bazar iqtisadiyyatı hər yerdə eyni məzmun daşıyırdı. “...Lakin belə formada mövcud olan bazar iqtisadiyyatı kapitalist inkişaf prosesinin zəruri, amma kafi şərti deyildi”. 126
Cəmiyyət kapitalizmin inkişafına dəstək verməli idi. Sözügedən “dəstək” təbii ki, minlərlə amili əhatə edir. Brodelin fikrincə isə, bu daha çox siyasi, “tarixi” səciyyə daşımalıdır (nəinki iqtisadi və sosial). 3. Son nəticədə dünya bazarının mövcudluğu zəruri amil keyfiyyətində çıxış edir. Qeyd etmək olar ki, Rusiyada ikinci, Çində isə həm ikinci, həm də üçüncüsü şərtlər olmayıb. Postindustrial epoxa əvvəlki dövrlərdən hər şeydən əvvəl radikal xarakterli dəyişiklikləri ilə fərqlənir. XX əsr bu anlamda – bəşər tarixində xüsusi yer tutur. Məsələn, məhz XX əsrdə (əsasən əsrin ortalarından başlayaraq) iqtisadi inkişaf sıçrayış xarakteri almışdır. Hal-hazırda bəşəriyyətin istehlak etdiyi məmulatların 90%-i məhz bu dövrdə yaradılmışdır. 1950-2000-ci illər ərzində sənaye istehsalı 50 dəfə, təbii qazdan istifadə 30 dəfə artmışdır. 600 mln-dan çox minik maşınları istifadəyə verilmiş, 4000 süni peyk buraxılmışdır. 1980-2000-ci illərdə istifadə olunan mineral ehtiyatlar bəşəriyyətin bütün tarixi boyu istifadə etdiklərindən çoxdur. Müasir postindustrial cəmiyyət ifrat dərəcədə mürəkkəb, çoxlaylı və dinamik surətdə dəyişən sosial sistemdir. Bu cəmiyyətin ən ümumi cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: 1. Qlobal səviyyədə hamı üçün keçərli olan vahid məqsəd yoxdur; Məqsəd spontan şəkildə formalaşır; 2. ctimai proseslər vahid mərkəzdən tənzimlənmir; 3. Cəmiyyət daxili koordinasiya universal davranış qaydalarına əməl etməklə formalaşır; Yəni koordinasiya – nə hansısa vahid məqsədlə tənzimlənmir, nə də vahid mərkəzdən formalaşmır.
126
Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм. XV-XVIII вв. 1986, Т.2. Игры обмена., с.609 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
121
4. Cəmiyyətin iqtisadi əsasını xüsusi mülkiyyət və sahibkarlıq (özəl), bazar sistemi və rəqabət təşkil edir. 5. Fərdlər avtonomdur, qanunla mühafizə edilən şəxsi həyata malikdir, qərar qəbulunda müstəqildirlər; 6. Fərdlər bütün fundamental azadlıqlara malikdirlər; 7. Çoxpartiyalı cəmiyyətdir; partiyaların heç birinin hakimiyyət səlahiyyətləri yoxdur; 8. Dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının rəhbərləri ümumxalq səsverməsi ilə təyinat alırlar; 9. Hakimiyyətin 3 qanadı var: qanunverici, icra və məhkəmə (bunların hər biri müstəqildir). Müasir fəlsəfi fikirdə F.Brodelin təsvir etdiyimiz yanaşması birmənalı qarşılanmır. Əsas iradlar sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 1. Tarixin Brodel tərəfindən aparılan dövrlənməsi səthi və kobuddur. Onun, yəni bölgünün əsasında yalnız bir kriteri - artımın səviyyəsi dayanır ; 2. Bu baxımdan industrial cəmiyyətlə postindustrial cəmiyyət arasındakı fərqlilik birmənalı olaraq iqtisadi artımın səviyyəsinə ürcah edilir. 3. Lakin son 3 əsrdə inkişaf etmiş cəmiyyətlərə münasibətdə bu kriteri ikincidərəcəli əhəmiyyət daşıyır. Ön plana isə mədəniyyət çıxır. Əsas diqqət son 300 illik tarixə yönəldilir. Minilliklər boyu davam etmiş epoxa isə industrializməqədərki dövr kimi ümumiləşdirilir. Tənqidçilər belə bir qənaətə gəlirlər ki, postindustrial cəmiyyət – müstəqil tarixi epoxa deyil, o, yalnız industrial epoxanın müasir mərhələsidir və daxili eyniyyətə malikdir. Ümumdünya tarixinin əsas mərhələlərinin elmi fikirdə qəbul edilmiş təsnifatlarından biri də qlobal – mərhələli inkişaf konsepsiyası çərçivəsndə öz əksini tapmışdır (şəkil 4.9).
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|